Με το νόμο υπ’ αριθμ. 4990/2022 (ΦΕΚ Α’ 210/11.11.2022) (εφεξής, ο «Νόμος») αντιμετωπίζεται το ζήτημα της προστασίας των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου. Ειδικότερα, τα πρόσωπα που εργάζονται σε έναν δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα ή που έρχονται σε επαφή με έναν τέτοιο φορέα στο πλαίσιο των εργασιακών δραστηριοτήτων τους είναι συχνά αυτά που διαπιστώνουν ενδεχόμενη ή τετελεσμένη βλάβη για το δημόσιο συμφέρον, που ανακύπτει στο πλαίσιο άσκησης των επαγγελματικών τους καθηκόντων.
Προβαίνοντας σε αναφορές παραβιάσεων του ενωσιακού δικαίου που είναι επιβλαβείς για το δημόσιο συμφέρον, τα πρόσωπα αυτά ενεργούν ως πληροφοριοδότες δημοσίου συμφέροντος και ως εκ τούτου συμβάλλουν καθοριστικά στην αποκάλυψη και την πρόληψη τέτοιων παραβιάσεων, καθώς και στη διασφάλιση της κοινωνικής ευημερίας. Ωστόσο, ο φόβος ή η απειλή αντιποίνων αποθαρρύνει τους δυνητικούς πληροφοριοδότες δημοσίου συμφέροντος από την αναφορά των υπονοιών τους. Σε αυτό το πλαίσιο, αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο τόσο σε ενωσιακό όσο και σε διεθνές επίπεδο η σημασία της διασφάλισης ισορροπημένης και αποτελεσματικής προστασίας των πληροφοριοδοτών δημοσίου συμφέροντος.
Αναγκαιότητα και σκοπός ρύθμισης
Σκοπός του Νόμου είναι η διασφάλιση ενός ολοκληρωμένου πλαισίου προστασίας των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου και η ενσωμάτωση της Οδηγίας (ΕΕ) 2019/1937 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23ης Οκτωβρίου 2019 (L 305).
Επιπλέον, ο Νόμος περιλαμβάνει ρυθμίσεις για τα εξής ζητήματα: i) ίδρυση ενός συστήματος εσωτερικής και εξωτερικής αναφοράς παραβιάσεων ενωσιακού δικαίου, ii) προστασία των προσώπων που αναφέρουν τις εν λόγω παραβιάσεις, iii) διαδικασία υποβολής, παραλαβής και παρακολούθησης των αναφορών και iv) κυρώσεις που επιβάλλονται σε περίπτωση παραβίασης του Νόμου.
Οι ρυθμίσεις του νέου Νόμου
- Καθ’ ύλην Πεδίο Εφαρμογής: Οι διατάξεις του Νόμου εφαρμόζονται για την προστασία προσώπων που αναφέρουν ή αποκαλύπτουν:
α. παραβιάσεις ενωσιακού δικαίου, κατά τα ειδικότερα οριζόμενα στο Μέρος Ι του Παραρτήματος του Νόμου, στους τομείς:
αα) των δημόσιων συμβάσεων
αβ) των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, προϊόντων και αγορών, καθώς και της πρόληψης της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας,
αγ) της ασφάλειας και της συμμόρφωσης των προϊόντων,
αδ) της ασφάλειας των μεταφορών,
αε) της προστασίας του περιβάλλοντος,
αστ) της προστασίας από την ακτινοβολία και της πυρηνικής ασφάλειας,
αζ) της ασφάλειας των τροφίμων και των ζωοτροφών, καθώς και της υγείας και της καλής μεταχείρισης των ζώων,
αη) της δημόσιας υγείας,
αθ) της προστασίας των καταναλωτών,
αι) της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, καθώς και της ασφάλειας των συστημάτων δικτύου και πληροφοριών,
β. παραβιάσεις που θίγουν τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης του άρθρου 325 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Σ.Λ.Ε.Ε.),
γ. παραβιάσεις που σχετίζονται με την εσωτερική αγορά, όπως αναφέρεται στην παρ. 2 του άρθρου 26 της Σ.Λ.Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένων παραβιάσεων κανόνων της Ένωσης περί ανταγωνισμού και κρατικών ενισχύσεων, παραβιάσεων που αφορούν στην εσωτερική αγορά σχετικά με πράξεις που παραβαίνουν τους κανόνες για τη φορολογία των εταιρειών ή διακανονισμούς, σκοπός των οποίων είναι η διασφάλιση φορολογικού πλεονεκτήματος που ματαιώνει το αντικείμενο ή τον σκοπό της εφαρμοστέας νομοθεσίας περί φορολογίας εταιριών.
ΔΕΝ εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του Νόμου αναφορές παραβιάσεων που αφορούν σε ζητήματα άμυνας ή ασφάλειας.
- Προσωπικό Πεδίο Εφαρμογής: τα εξής πρόσωπα καταλαμβάνονται από το μηχανισμό προστασίας του Νόμου:
I.
α. όσοι απασχολούνται στον δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα και έχουν αποκτήσει, στο πλαίσιο της εργασίας τους, πληροφορίες σχετικά με παραβιάσεις, τις οποίες αναφέρουν και ιδίως:
- εργαζόμενοι - ανεξαρτήτως εάν η απασχόλησή τους είναι πλήρης ή μερική, μόνιμη ή εποχιακή, ή αν είναι αποσπασμένοι από άλλον φορέα,
- μη μισθωτοί, αυτοαπασχολούμενοι ή σύμβουλοι ή εργαζόμενοι κατ’ οίκον,
- μέτοχοι και πρόσωπα που ανήκουν στο διοικητικό, διαχειριστικό ή εποπτικό όργανο μιας επιχείρησης, περιλαμβανομένων μη εκτελεστικών μελών, εθελοντών και αμειβόμενων ή μη αμειβόμενων ασκουμένων,
- οποιαδήποτε πρόσωπα εργάζονται υπό την εποπτεία και τις οδηγίες αναδόχων, υπεργολάβων και προμηθευτών,
β. πρόσωπα που αναφέρουν ή αποκαλύπτουν δημόσια πληροφορίες σχετικά με παραβιάσεις που έχουν αποκτηθεί στο πλαίσιο εργασιακής σχέσης, που δεν είναι ενεργή (έχει λήξει ή δεν έχει ακόμη ξεκινήσει).
II. Τα μέτρα για την προστασία των αναφερόντων εφαρμόζονται και σε:
- διαμεσολαβητές,
- τρίτα πρόσωπα - όπως συνάδελφοι ή συγγενείς των αναφερόντων - που συνδέονται με τους αναφέροντες και μπορεί να υποστούν αντίποινα σε εργασιακό πλαίσιο,
- προσωπικές επιχειρήσεις ή νομικά πρόσωπα συμφερόντων των αναφερόντων, ή για τις οποίες εργάζονται, ή με τις οποίες συνδέονται με άλλο τρόπο με εργασιακή σχέση.
- Προϋποθέσεις για την προστασία των αναφερόντων
- Είδη αναφορών και σχετικές ρυθμίσεις
1. Εσωτερική Αναφορά: η προφορική ή γραπτή ή μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας παροχή πληροφοριών σχετικά με παραβιάσεις προς τον Υπεύθυνο Παραλαβής και Παρακολούθησης Αναφορών (Υ.Π.Π.Α.) μιας νομικής οντότητας του δημοσίου ή του ιδιωτικού τομέα.
Α. Εσωτερική Αναφορά στο δημόσιο τομέα:
- Οι φορείς του δημόσιου τομέα που απασχολούν από πενήντα (50) υπαλλήλους και άνω υποχρεούνται να ορίσουν Υ.Π.Π.Α. σχετικά με παραβιάσεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του Νόμου.
- Στους φορείς του δημόσιου τομέα που απασχολούν έως σαράντα εννέα (49) υπαλλήλους, αρμοδιότητες Υ.Π.Π.Α. ασκεί ο Σύμβουλος Ακεραιότητας του άρθρου 23 του ν. 4795/2021 ή ο Υ.Π.Π.Α. του εποπτεύοντος Υπουργείου, εφόσον δεν έχει συσταθεί θέση Συμβούλου Ακεραιότητας
Β. Εσωτερική Αναφορά στον ιδιωτικό τομέα:
- Οι φορείς του ιδιωτικού τομέα που απασχολούν ταυτόχρονα πενήντα (50) ή περισσότερους εργαζομένους - ανεξάρτητα από τη φύση των δραστηριοτήτων τους και τη διάρκεια της απασχόλησης εκάστου των εργαζομένων εντός του έτους – υποχρεούνται να ορίζουν Υ.Π.Π.Α. σχετικά με παραβιάσεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του Νόμου.
- Οι φορείς του ιδιωτικού τομέα που απασχολούν λιγότερους από πενήντα (50) εργαζομένους δύνανται να ορίζουν Υ.Π.Π.Α.. Στις περιπτώσεις στις οποίες δεν υπάρχει Υ.Π.Π.Α., η αναφορά μπορεί να υποβληθεί στην Εθνική Αρχή Διαφάνειας (Ε.Α.Δ.)
- Οι φορείς του ιδιωτικού τομέα που δραστηριοποιούνται στους τομείς χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, προϊόντων και αγορών, μεταφορών και περιβάλλοντος, οι φορείς που λειτουργούν βάσει απόφασης έγκρισης περιβαλλοντικών όρων, ή των οποίων οι δραστηριότητες δύνανται από τη φύση τους να προκαλέσουν κίνδυνο για το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία, υποχρεούνται να ορίσουν Υ.Π.Π.Α. ανεξάρτητα από τον αριθμό εργαζομένων που απασχολούν.
- Οι φορείς ιδιωτικού τομέα με πενήντα (50) έως διακόσιους σαράντα εννέα (249) εργαζομένους δύνανται να κάνουν χρήση κοινών Υ.Π.Π.Α. για την παραλαβή αναφορών.
- Η θητεία του Υ.Π.Π.Α. διαρκεί ένα (1) τουλάχιστον ημερολογιακό έτος, αλλά μπορεί να τερματιστεί νωρίτερα για σπουδαίο λόγο.
- Ο Υ.Π.Π.Α. μπορεί να είναι είτε εργαζόμενος του φορέα ιδιωτικού τομέα, είτε τρίτο πρόσωπο.
- Προσδιορίζονται οι αρχές εκτέλεσης καθηκόντων και τα κωλύματα ορισμού του Υ.Π.Π.Α. (ενδεικτικά, εκκρεμής ποινική δίωξη ή καταδίκη για κακουργήματα και για άλλα εγκλήματα, πειθαρχικό παράπτωμα, να τελούν σε αργία ή διαθεσιμότητα).
- Η υποχρέωση ορισμού Υ.Π.Π.Α. διαπιστώνεται από την κατά τόπο αρμόδια Επιθεώρηση Εργασίας, η οποία ενημερώνει την Ε.Α.Δ. για στατιστικούς λόγους.
- Η παραβίαση της υποχρέωσης ορισμού Υ.Π.Π.Α. συνεπάγεται επιβολή προστίμου από την Επιθεώρηση Εργασίας ή τον αρμόδιο εποπτικό φορέα.
Γ. Διαδικασία Υποβολής Εσωτερικής Αναφοράς: Η εσωτερική αναφορά υποβάλλεται γραπτώς ή προφορικώς - μέσω τηλεφώνου ή άλλων συστημάτων φωνητικών μηνυμάτων, και μέσω προσωπικής συνάντησης με τον Υ.Π.Π.Α. - ή μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας προσβάσιμης και σε άτομα με αναπηρία, η οποία λειτουργεί στον διαδικτυακό τόπο του δημόσιου ή ιδιωτικού φορέα.
Αρμοδιότητες Υ.Π.Π.Α.:
i. παροχή κατάλληλων πληροφοριών σχετικά με τη δυνατότητα υποβολής αναφοράς εντός του φορέα και κοινοποίηση πληροφοριών σε εμφανές σημείο
ii. παραλαβή αναφορών
iii. βεβαίωση παραλαβής αναφοράς στον αναφέροντα εντός επτά (7) εργάσιμων ημερών από την ημέρα παραλαβής
iv. ενέργειες προκειμένου να επιληφθούν της αναφοράς τα αρμόδια όργανα του φορέα, ή περάτωση διαδικασίας και αρχειοθέτηση αναφοράς εάν: α) είναι ακατάληπτη ή β) υποβάλλεται καταχρηστικά ή γ) δεν στοιχειοθετεί παραβίαση ενωσιακού δικαίου/δεν συντρέχουν σοβαρές ενδείξεις για τέτοια παραβίαση. Η απόφαση αρχειοθέτησης κοινοποιείται στον αναφέροντα, που δύναται να επανυποβάλει την αναφορά στην Ε.Α.Δ.
v. διασφάλιση προστασίας της εμπιστευτικότητας της ταυτότητας του αναφέροντος και κάθε τρίτου που κατονομάζεται στην αναφορά
vi. παρακολούθηση αναφορών και διατήρηση επικοινωνίας με τον αναφέροντα
vii. παροχή ενημέρωσης στον αναφέροντα για τις ενέργειες που αναλαμβάνονται μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα, που δεν υπερβαίνει τους τρεις (3) μήνες από τη βεβαίωση παραλαβής
viii. παροχή σαφών και εύκολα προσβάσιμων πληροφοριών για τις διαδικασίες υποβολής αναφορών στην Ε.Α.Δ. και, κατά περίπτωση, σε δημόσιους φορείς ή θεσμικά και λοιπά όργανα ή οργανισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης
ix. σχεδίαση και συντονισμός επιμορφωτικών δράσεων σχετικά με τη δεοντολογία και την ακεραιότητα.
2. Εξωτερική Αναφορά: η προφορική ή γραπτή ή μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας παροχή πληροφοριών σχετικά με παραβιάσεις στην Ε.Α.Δ., ως αρμόδια αρχή για την παραλαβή, διαχείριση και παρακολούθηση αναφορών που της υποβάλλονται απευθείας.
Διαδικασία Υποβολής Εξωτερικής Αναφοράς:
- Η εξωτερική αναφορά υποβάλλεται γραπτώς ή προφορικώς - μέσω τηλεφώνου ή άλλων συστημάτων φωνητικών μηνυμάτων και μέσω προσωπικής συνάντησης – ή μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας προσβάσιμης σε άτομα με αναπηρία.
- Αρμοδιότητες Ε.Α.Δ.:
i. επιβεβαίωση παραλαβής αναφοράς εντός επτά (7) εργάσιμων ημερών
ii. προτεραιοποίηση αναφορών σοβαρών παραβιάσεων/παραβιάσεων ουσιωδών διατάξεων
iii. περάτωση διαδικασίας και αρχειοθέτηση αναφοράς όταν η αναφορά α) δεν περιέχει περιστατικά που στοιχειοθετούν παραβίαση ενωσιακού δικαίου/δεν προκύπτουν σοβαρές ενδείξεις παραβίασης/είναι προδήλως ήσσονος σημασίας ή β) είναι επαναλαμβανόμενη χωρίς νέες πληροφορίες
iv. διαβίβαση αναφοράς σε αρμόδιους φορείς κατά περίπτωση
v. παρακολούθηση αναφορών
vi. ενημέρωση αναφέροντος εντός τριών (3) έως έξι (6) μηνών (σε ειδικώς αιτιολογημένες περιπτώσεις)
vii. κοινοποίηση τελικού αποτελέσματος έρευνας στον αναφέροντα
viii. ανάρτηση χρήσιμων πληροφοριών για τη διαδικασία υποβολής αναφορών στο διαδικτυακό της τόπο.
- Δημόσια Αποκάλυψη: η απευθείας διάθεση πληροφοριών στο κοινό σχετικά με παραβιάσεις (ιδίως στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, σε διαδικτυακές πλατφόρμες).
Τα πρόσωπα που προβαίνουν σε δημόσια αποκάλυψη δικαιούνται προστασίας στις εξής περιπτώσεις:
i. το πρόσωπο υπέβαλε πρώτα αναφορά εσωτερικά
ii. στον Υ.Π.Π.Α. ή Σύμβουλο Ακεραιότητας, ή κατευθείαν εξωτερικά στην Ε.Α.Δ., αλλά ουδεμία ενδεδειγμένη ενέργεια ανελήφθη εντός των προβλεπόμενων προθεσμιών
iii. το πρόσωπο έχει βάσιμους λόγους να πιστεύει ότι η παραβίαση συνιστά κίνδυνο για το δημόσιο
iv. συμφέρον, ή υπάρχει κατάσταση έκτακτης ανάγκης ή κίνδυνος μη αναστρέψιμης βλάβης,
v. ή, σε περίπτωση αναφοράς στην Ε.Α.Δ., κίνδυνος αντιποίνων, ή μικρή προοπτική αποτελεσματικής αντιμετώπισης της παραβίασης λόγω των ιδιαίτερων περιστάσεων της υπόθεσης.
- Υποχρέωση εμπιστευτικότητας: προβλέπεται ως κανόνας η μη αποκάλυψη των στοιχείων της ταυτότητας του αναφέροντος, εκτός αν παρασχεθεί από τον ίδιο συγκατάθεση. Κατ’ εξαίρεση, η ταυτότητα του αναφέροντος αποκαλύπτεται μόνο όταν συνιστά αναγκαία και αναλογική υποχρέωση που επιβάλλεται από τη νομοθεσία, στο πλαίσιο ερευνών ή δικαστικών διαδικασιών, αφού προηγηθεί έγγραφη ενημέρωση του αναφέροντος.
- Προβλέπονται ρυθμίσεις σχετικά με τη νόμιμη επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα σύμφωνα με τον Κανονισμό 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου και το ν. 4624/2019.
- Οι αρμόδιοι φορείς υποχρεούνται να τηρούν αρχεία αναφορών για εύλογο χρονικό διάστημα προκειμένου να είναι ανακτήσιμες και πάντως μέχρι την ολοκλήρωση της κάθε έρευνας ή δικαστικής διαδικασίας.
- Μέτρα προστασίας αναφερόντων:
i. Απαγόρευση αντιποίνων: απαγορεύονται τα κάθε μορφής αντίποινα, ενέργειες αντεκδίκησης κατά του αναφέροντος, είτε προέρχονται από τον εργοδότη είτε από τρίτα πρόσωπα. Γίνεται μνεία σε ενδεικτική περιπτωσιολογία απαγορευμένων πράξεων αντιποίνων (παύση, απόλυση, στέρηση προαγωγής, μείωση μισθού, μεταβολή ωραρίου, αρνητική αξιολόγηση, εκφοβισμός, σκόπιμη βλάβη, προσβολή φήμης κ.ά.).
ii. Μέτρα προστασίας έναντι αντιποίνων: αίρεται η ευθύνη του αναφέροντος σε σχέση με την απόκτηση πληροφοριών ή την πρόσβαση σε αυτές, υπό την προϋπόθεση ότι η εν λόγω απόκτηση ή πρόσβαση δεν αποτελούν αυτοτελώς ποινικό αδίκημα. Αίρεται επίσης η ευθύνη του αναφέροντος για την παραβίαση διατάξεων του ποινικού, διοικητικού ή αστικού δικαίου, που κωλύουν την αναφορά του, εφόσον είχε βάσιμους λόγους να πιστεύει ότι η αναφορά/δημόσια αποκάλυψη ήταν αναγκαία για να αποκαλυφθεί η παραβίαση. Προβλέπονται δικονομικές διασφαλίσεις για την προστασία του αναφέροντος μέχρι την ολοκλήρωση διερεύνησης της αναφοράς του.
iii. Μέτρα στήριξης: προβλέπεται η υπαγωγή των αναφερόντων στις προβλέψεις για παροχή νομικής συνδρομής και ψυχολογικής υποστήριξης.
iv. Επανορθωτικά μέτρα: προβλέπεται δικαίωμα αποζημίωσης των αναφερόντων για κάθε είδους αντίποινα, ενώ τεκμαίρεται ότι η βλάβη που υπέστησαν, έγινε ως αντίποινα για την αναφορά/δημόσια αποκάλυψη.
- Προβλέπονται κυρώσεις για την παρεμπόδιση/απόπειρα παρεμπόδισης υποβολής αναφοράς, τη διενέργεια αντιποίνων και την αποκάλυψη στοιχείων ταυτότητας των αναφερόντων που υπάγονται σε καθεστώς εμπιστευτικότητας.
- Με κοινή υπουργική απόφαση πρόκειται να προσδιοριστούν οι Κωδικοί Αριθμοί Δραστηριότητας (Κ.Α.Δ.) των επιχειρήσεων που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του Νόμου.
- Προθεσμίες Συμμόρφωσης με υποχρέωση θέσπισης εσωτερικού διαύλου αναφοράς:
i. Επιχειρήσεις ιδιωτικού τομέα με 50-249 εργαζομένους: έως 17.12.2023 και ενημέρωση Επιθεώρησης Εργασίας/αρμόδιου εποπτικού φορέα εντός δύο (2) μηνών από συμμόρφωση.
ii. Επιχειρήσεις ιδιωτικού τομέα με περισσότερους από 249 εργαζομένους: εντός έξι (6) μηνών από την έναρξη ισχύος του Νόμου και ενημέρωση Επιθεώρησης Εργασίας/αρμόδιου εποπτικού φορέα εντός δύο (2) μηνών από συμμόρφωση.
iii. Φορείς δημοσίου τομέα: εντός έξι (6) μηνών από την έναρξη ισχύος του Νόμου.
iv. Έναρξη δυνατότητας υποβολής αναφοράς στην Ε.Α.Δ.: απόφαση Διοικητή της εντός εννέα (9) μηνών από έναρξη ισχύος του Νόμου.
Συμπεράσματα
Η πρόληψη και η αποτροπή παραβιάσεων του ενωσιακού δικαίου, με τις οποίες νοθεύεται ο ελεύθερος ανταγωνισμός ή βλάπτεται το δημόσιο συμφέρον, είναι εξέχουσας σημασίας. Με τον παρόντα Νόμο, ενισχύεται η εμπέδωση του αισθήματος εμπιστοσύνης όσων επιθυμούν να προβαίνουν σε κρίσιμες αποκαλύψεις δημοσίου συμφέροντος με την καθιέρωση συστήματος διαύλων αναφοράς (εσωτερικών και εξωτερικών). Δίνεται με αυτόν τον τρόπο έμφαση στην αρχή της διαφάνειας, η ενίσχυση της οποίας αποτελεί κρίσιμο πυλώνα λειτουργίας του κράτους δικαίου και ορθής λειτουργίας της αγοράς.
Επιπλέον, η καθιέρωση ενός αποτελεσματικού πλέγματος προστασίας των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου είναι απαραίτητη για την ενθάρρυνση των προσώπων αυτών να αποκαλύπτουν παραβιάσεις δημοσίου συμφέροντος. Με τον ψηφισθέντα Νόμο, τα εν λόγω πρόσωπα απολαμβάνουν σημαντικών εγγυήσεων, κατά τρόπο ώστε αφενός να μην υφίστανται κίνδυνο δίωξης ή επιβολής αντιποίνων, αφετέρου τα στοιχεία τους να καθίστανται εμπιστευτικά και προστατευόμενα.