Co istotne, ujawnienie w rejestrze przedsiębiorców uczestnictwa w grupie spółek przez daną spółkę będzie konieczne do powołania się przez menadżerów danej spółki na działanie lub zaniechanie i w określonym interesie grupy spółek, a co za tym idzie do uwolnienia się od odpowiedzialności cywilnej lub karnej.
Wiążące polecenia spółki dominującej
Kolejnym kluczowym elementem prawa holdingowego sformułowanym w Ustawie jest możliwość wydawania spółce zależnej przez spółkę dominującą tzw. wiążących poleceń (w formie pisemnej lub elektronicznej). Wydanie takiego polecenia będzie musiało mieć jednak uzasadnienie, że ma to miejsce w interesie grupy spółek.
Wykonanie przez spółkę zależną wiążącego polecenia wydanego przez spółkę dominująca wymagać będzie uprzedniej uchwały zarządu, która powinna wskazywać m.in. określony interes grupy spółek uzasadniający wykonanie przez spółkę zależną polecenia spółki dominującej, spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej, będące następstwem wykonania polecenia spółki dominującej oraz przewidywany sposób i czas naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku stosowania się do polecenia spółki dominującej. Ponadto, uchwała powinna uwzględniać korzyści uzyskane przez spółkę w związku z uczestnictwem w grupie spółek w okresie ostatnich dwóch lat obrotowych.
W przypadku jednoosobowych spółek zależnych, zarząd takiej spółki może odmówić wykonania wiążącego polecenia spółki dominującej jedynie jeżeli prowadziłoby to do niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością tej spółki. Zarządy pozostałych spółek zależnych będą mogły dodatkowo, w formie uchwały, odmówić wykonania wiążącego polecenia spółki dominującej, jeżeli: (i) istnieje uzasadniona obawa, że wykonanie takiego polecenia jest sprzeczne z interesem spółki zależnej i wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona przez spółkę dominująca lub inną spółkę uczestniczącą w grupie spółek w okresie najbliższych dwóch lat.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że już obecnie częstą praktyką w grupach kapitałowych jest wydawanie poleceń spółkom zależnym przez spółki dominujące. Rozwiązania zaproponowane w Ustawie starają się uregulować tę praktykę od strony prawnej. Wydawanie wiążącego polecenia ma być jednak wysoce sformalizowane, co w niektórych przypadkach może być nieadekwatne do dynamiki sytuacji i konieczności szybkiego podjęcia decyzji. W rzeczywistości więc dopiero praktyka zweryfikuje, czy grupy spółek odejdą od stosowania nieformalnych poleceń na rzecz procedury przyjętej w Ustawie.
Wzmocnienie pozycji spółki dominującej
Poza możliwością wydawania wiążących poleceń spółkom zależnym, Ustawa zawiera szereg przepisów pozwalających spółce dominującej na sprawne zarządzanie grupą spółek. Rada nadzorcza spółki dominującej będzie mogła w każdym czasie przeglądać księgi i dokumenty spółek zależnych należących do grupy spółek, jak również żądać od takich spółek zależnych udzielenia informacji.
Ponadto rada nadzorcza spółki dominującej uzyska prawo do sprawowania stałego nadzoru nad spółkami zależnymi należącymi do grupy spółek w zakresie realizacji interesu grupy spółek, aczkolwiek umowa lub statut spółki zależnej może wyłączyć powyższe uprawnienia rady nadzorczej spółki dominującej. Jeżeli spółka dominująca nie będzie posiadać rady nadzorczej, uprawnienie to przysługiwać będzie zarządowi spółki dominującej. Stanowi to odejście od dotychczasowej zasady, zgodnie z którą sprawowanie nadzoru ograniczone było jedynie do konkretnej spółki, w której funkcjonował dany organ nadzoru.
Prawo to będzie przysługiwać spółce dominującej posiadającej (bezpośrednio lub pośrednio) udziały lub akcje reprezentującej co najmniej 90% kapitału zakładowego spółki (a w przypadku stosownych zapisów w umowie lub statucie spółki zależnej, nawet w przypadku posiadania przez spółkę dominującą nie mniej niż 75% kapitału zakładowego).
Odpowiedzialność menadżerów spółki zależnej
Z punktu widzenia menadżerów Ustawa zakłada wprowadzenie istotnych regulacji dotyczących ograniczenia ich odpowiedzialności w przypadku wykonania wiążących poleceń wydanych przez spółkę dominującą. W przypadku wykonania polecenia wydanego zgodnie z procedurą zapisaną w Ustawie, będą oni zwolnieni od odpowiedzialności cywilnej za szkodę wyrządzoną na skutek działań sprzecznych z prawem lub umową spółki zależnej.
Odpowiedzialność spółki dominującej za działania spółki zależnej
Istotą spółek kapitałowych jest ograniczenie odpowiedzialności jej wspólników za długi spółki. Zasada ta nie jest jednak w pełni uzasadniona w przypadku grup kapitałowych, gdzie długi mogą być spowodowane poleceniami spółki dominującej, która jednocześnie za podjęte decyzje nie ponosi żadnej odpowiedzialności.
Ustawa przewiduje przełamanie tej zasady i zakłada, że spółka dominująca odpowiadać będzie za szkodę powstałą po stronie wierzycieli spółki zależnej, jeżeli szkoda ta powstała w wyniku wykonania przez spółkę zależną wiążącego polecenia wydanego przez spółkę dominującą. Odpowiedzialność spółki dominującej będzie miała przy tym charakter subsydiarny (dodatkowy) tj. powstanie dopiero wtedy, gdy wierzyciel spółki zależnej nie będzie mógł zaspokoić swojego roszczenia przeciwko spółce zależnej.
Spółka dominująca będzie zobowiązana również do naprawienia szkody wywołanej wiążącym poleceniem, jeśli nie została naprawiona w terminie wskazanym w danym poleceniu, chyba że nie będzie ponosiła za nią winy. W przypadku spółki jednoosobowej odpowiedzialność spółki dominującej wystąpi jedynie wtedy, gdy wykonanie polecania doprowadziło do niewypłacalności spółki zależnej.
Ochrona udziałowców mniejszościowych spółki zależnej
Przyznanie szerokich uprawnień spółce dominującej powoduje jednocześnie wzrost liczby zagrożeń z perspektywy wspólników mniejszościowych spółek zależnych. Z tego względu Ustawa zawiera również przepisy mające na celu ochronę wspólników mniejszościowych spółki zależnej należącej do grupy spółek.
Po pierwsze, zarząd spółki zależnej należącej do grupy spółek zobowiązany będzie do sporządzenia sprawozdania o powiązaniach tej spółki ze spółką dominującą za okres ostatniego roku obrotowego, wskazującego m.in. wiążące polecenia spółki dominującej względem spółki zależnej należącej do grupy. Sprawozdanie to ma stanowić część rocznego sprawozdania zarządu z działalności spółki rozpatrywanego i zatwierdzanego przez organ stanowiący.
Po drugie, wspólnicy mniejszościowi zyskają prawo do żądania wyznaczenia przez sąd rejestrowy audytora do badania sprawozdań finansowych w celu zbadania rachunkowości oraz działalności grupy spółek.
Kolejnym ciekawym rozwiązaniem jest wprowadzenie odpowiedzialności spółki dominującej wydającej wiążące polecenia w przypadku, gdy wykonanie takiego polecenia doprowadzi do obniżenia wartości udziałów lub akcji wspólników lub akcjonariuszy mniejszościowych.
Projekt przewiduje również możliwość wyjścia ze spółki zależnej przez jej wspólników (po raz pierwszy takie przepisy pojawiają się w KSH w stosunku do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) w ramach procedury przymusowego odkupu udziałów lub akcji spółki zależnej. Prawo żądania dodania tej sprawy do porządku obrad ma przysługiwać wspólnikom mniejszościowym spółki zależnej, w której spółka dominująca posiadać będzie (bezpośrednio lub pośrednio) udziały lub akcje reprezentującej co najmniej 90% kapitału zakładowego spółki zależnej. Uprawnienie to przysługiwać ma w terminie 3 miesięcy od dnia ujawnienia w rejestrze uczestnictwa spółki zależnej w grupie spółek, jednak nie częściej niż raz w roku obrotowym. Dodatkowo, o ile umowa lub statut spółki zależnej tak stanowi, zgromadzenie wspólników lub walne zgromadzenie może podjąć taką uchwałą nawet w przypadku posiadania przez spółkę dominującą nie mniej niż 75% kapitału zakładowego.
Nowe uprawnienia rad nadzorczych
Szereg przepisów nowej Ustawy dotyczy przyznania radzie nadzorczej (a także komisji rewizyjnej w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i radzie dyrektorów w prostej spółce akcyjnej) dodatkowych uprawnień, które – w założeniu Ustawodawcy – mają zapewnić jej skuteczniejsze sprawowanie nadzoru, zwłaszcza w ramach grupy spółek (przepisy znajdują jednak zastosowanie również do spółek niewchodzących w skład takiej grupy).
Doprecyzowano kompetencje rady w zakresie badania ksiąg i dokumentów spółki oraz zobowiązano zarząd do niezwłocznego przekazywania dokumentów żądanych przez radę nadzorczą. Nałożono na biegłego rewidenta (w przypadku audytów ustawowych) obowiązek uczestnictwa w posiedzeniu rady, którego tematem jest ocena sprawozdań finansowych. Rada może również ustanawiać doraźne lub stałe komitety, składające się z członków rady, a także zatrudniać doradców w celu zbadania spraw dotyczących spółki lub jej majątku. Co ciekawe, zawarcie umowy z doradcą odbywa się z pominięciem zarządu, ale za to zarząd będzie zobowiązany dostarczać doradcy informacji lub dokumentów.
Inne zmiany
Oprócz kwestii dotyczących stricte prawa holdingowego, nowa Ustawa reguluje też kilka kwestii pobocznych. Dla przykładu, od wejścia w życie nowych przepisów wszystkie posiedzenia zarządu będą musiały być protokołowane. Uregulowano również kontrowersyjną kwestię kadencji członków zarządu czy rady nadzorczej, określając że obliczana jest ona w pełnych latach obrotowych (chyba że umowa lub statut stanowi inaczej).
Podsumowanie
Nowelizacja wprowadzona Ustawą wzbudza wśród prawników szereg kontrowersji. Z jednej strony Ustawodawca słusznie zauważa odrębność działania holdingów i grup spółek i próbuje tę kwestię uregulować. Jednocześnie ochroną objęto udziałowców mniejszościowych i wierzycieli spółek zależnych, słusznie identyfikując realne zagrożenia, jakie dla tych grup mogą nieść wiążące polecenia spółki dominującej. Z drugiej strony, analizując poszczególne przepisy Ustawy, nie da się nie odnieść wrażenia, że głównym celem przyświecającym autorom nowelizacji była troska o duże grupy należące do Skarbu Państwa, gdzie nadzór właścicielki jest bardzo sformalizowany, a niejednokrotnie cel spółki dominującej (czy dominującego akcjonariusza) jest odmienny od celów spółek z grupy.
Praktyka pokaże, jak te przepisy będą stosowane oraz czy również podmioty wchodzące w skład holdingów prywatnych odnajdą w nich korzyści.
