Podatek VAT w Polsce – krótka historia. Co warto wiedzieć na temat podatku od towarów i usług?

Aktualnie kwestie podatku od towarów i usług reguluje ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2024 r. poz. 361) – dalej: ustawa o VAT. Regulowane są w niej takie kluczowe kwestie w zakresie podatku VAT, jak:

• przedmiot opodatkowania,
• podmioty podlegające opodatkowaniu,
• podstawa opodatkowania,
• stawki,
• zasady rozliczania podatku i zwolnienia z niego,
• zasady wystawiania faktur.

Ustawa o VAT jest również źródłem definicji niezbędnych do właściwego interpretowania, co podlega opodatkowaniu, jak również odesłania do przepisów wykonawczych.

Co to jest podatek VAT?

Podatek od towarów i usług, czyli podatek VAT, dotyczy praktycznie każdego obywatela, nie tylko przedsiębiorcy nabywającego usługi lub towary. Kwota podatku, której wartość uzależniona jest przede wszystkim od stawki i podstawy opodatkowania, doliczana jest do wartości netto transakcji na każdym etapie obrotu. Podatek pojawia się w rozliczeniach zarówno sprzedawców (podatek VAT należny), jak i nabywców (podatek VAT naliczony), ale jego ostateczny ciężar ponoszą konsumenci.

VAT a podatek dochodowy

Można powiedzieć, że podatek dochodowy od osób fizycznych i prawnych oraz podatek od towarów i usług funkcjonują obok siebie w ramach prowadzonej działalności; są one w dużej mierze od siebie niezależne. Opodatkowanie danej transakcji podatkiem VAT nie musi oznaczać, że podlega ona opodatkowaniu PIT czy CIT.

Podatek VAT nie stanowi także kosztu uzyskania przychodu, poza wyjątkami wskazanymi w ustawie o PIT i CIT, gdyż co do zasady podlega odliczeniu. Kwota VAT wpływa także na wartość początkową środków trwałych na gruncie ustaw o podatkach dochodowych. Jego nieodliczalna część zwiększa koszt uzyskania przychodu poprzez odpisy amortyzacyjne liczone od wyższej wartości początkowej.

Kto płaci podatek VAT?

Zgodnie z ustawą o VAT podatnikami VAT są osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne wykonujące jednoosobową działalność gospodarczą. Warto jednak zaznaczyć, że podatnikiem VAT można zostać także w sytuacji, gdy określony rodzaj aktywności będzie wskazywał na prowadzenie działalności, mimo że dana osoba nie posiada statusu przedsiębiorcy. Dotyczy to m.in. zbycia gruntów, gdy samo zbycie nie ogranicza się do sprzedaży, ale składa się z szeregu czynności właściwych dla działalności gospodarczej, np. ofertowania, podziału działek, uzbrojenia itp. (por. interpretacja indywidualna z dnia 3 stycznia 2022 r., sygn. 0112-KDIL1-2.4012.530.2021.2.DS).

Podatek należny i podatek naliczony

W konstrukcji podatku od towarów i usług występują dwa ważne pojęcia. Są nimi podatek należny oraz podatek naliczony.

Podatek należny to suma podatku VAT, jaką przedsiębiorca, czy też jednostka zobowiązana do zapłaty VAT, ma obowiązek uiścić na rzecz Skarbu Państwa. W tym przypadku podatnik występuje jako sprzedawca.

Podatek naliczony to podatek VAT, jaki przedsiębiorca zapłacił, nabywając różnego rodzaju towary czy usługi, które wykorzystuje do prowadzonej działalności gospodarczej. Jest to podatek zawarty w cenie nabywanych dóbr czy usług.

Konstrukcja rozliczania VAT polega na tym, że VAT naliczony i VAT należny podlegają bilansowaniu. Jeśli zatem z wyliczenia wyjdzie nadwyżka podatku VAT naliczonego, to będzie to wartość zobowiązania, która jest należna na rzecz państwa.

W przypadku gdy wyższy okaże się podatek VAT naliczony, to podatnik ma prawo do wystąpienia o jego zwrot lub zawnioskowania o zaliczenie nadwyżki na poczet przyszłych zobowiązań w VAT. Podstawowy termin na uzyskanie zwrotu (gdy z takim wnioskiem wystąpi podatnik) wynosi 60 dni. Od lipca 2024 r. ten podstawowy termin zwrotu VAT został skrócony do 40 dni (patrz: Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 29 grudnia 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu danych zawartych w deklaracjach podatkowych i w ewidencji w zakresie podatku od towarów i usług; Dz.U. z 2024 r. poz. 13).

Można też skorzystać z procedury uproszczonej, która wynosi 25 lub 15 dni (dla podatników bezgotówkowych).

Ile wynosi podatek VAT?

Podstawową stawką podatku VAT w Polsce jest 23%, jednak przepisy dopuszczają również obniżone stawki podatkowe VAT – 8%, 5% oraz 0%. Stawka ZW nie jest bezpośrednio wymieniona w ustawie, ale używa się jej przy sprzedaży towarów i usług korzystających ze zwolnienia przedmiotowego.

• Obniżoną stawkę 8% stosuje się m.in. do produktów spożywczych, usług remontowych i budowlanych oraz niektórych usług świadczonych przez placówki gastronomiczne.
• Stawka 5% może być stosowana m.in. do niektórych przetworzonych produktów spożywczych, towarów związanych z produkcją rolniczą, z opieką zdrowotną, usług związanych z kulturą, sportem, rekreacją.
• Stawka 0% ma zastosowanie m.in. do dostaw towarów do wolnych obszarów celnych lub składów celnych, usług transportu międzynarodowego czy usług, które polegają na naprawie, uszlachetnianiu, przerobie lub przetwarzaniu towarów.

Oprócz stawki podstawowej, stawek obniżonych oraz stawki 0% ustawa o VAT przewiduje jeszcze stawkę ryczałtu 4% dla kierowców taksówek oraz stawkę 7% dla rolników ryczałtowych.

Jak wybrać stawkę VAT, by prawidłowo obliczyć podatek VAT należny?

Mając do wyboru stosowanie kilku stawek VAT, należy w pierwszej kolejności ustalić, którą stawką opodatkowana będzie konkretna sprzedaż. Warto w tym zakresie posłużyć się matrycą stawek VAT. Kwotę podatku VAT obliczoną na podstawie właściwej stawki VAT (np. 23%) należy dodać do wartości netto oferowanych towaru i usługi. Otrzymany wynik stanowi wartość brutto zawierającą w sobie podatek VAT. Należy pamiętać o tym, że wybór właściwej stawki jest kluczowy, gdyż niewłaściwe jej zastosowanie może mieć negatywne skutki zarówno dla sprzedającego, jak i dla nabywcy.

Obowiązek podatkowy w VAT

Kolejny element, który należy ustalić, żeby móc prawidłowo i w terminie rozliczyć należny podatek, to moment, kiedy powstaje obowiązek w zakresie podatku od towarów i usług. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 19a ustawy o VAT „obowiązek podatkowy powstaje z chwilą dokonania dostawy towarów lub wykonania usługi”.

Od tej zasady istnieje jednak szereg wyjątków, jak choćby dla bonów jednego przeznaczenia (moment transferu bonu) czy dla wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów (; z chwilą wystawienia faktury przez podatnika, nie później jednak niż 15. dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym dokonano tej dostawy).

 Katalog transakcji, dla których przewidziano odrębne momenty powstania obowiązku podatkowego, jest jednak znacznie szerszy, a moment powstania obowiązku podatkowego w VAT może być również wyznaczany przez takie zdarzenia jak otrzymanie zapłaty (całości lub części) czy wystawienie faktury. Każdy przypadek wymaga więc szczegółowej analizy.

Podatek VAT do zapłaty – do kiedy należy rozliczyć?

Wynik podatkowy za dany okres rozliczeniowy, czyli kwota będąca różnicą podatku VAT należnego i podatku VAT naliczonego za ten okres polega na wykazaniu w deklaracji VAT oraz – w przypadku gdy suma VAT należnego przekracza sumę VAT naliczonego – wpłacie na rachunek urzędu skarbowego. Przy miesięcznym rozliczaniu podatku VAT termin ten upływa 25. dnia miesiąca następującego po miesiącu, za który podatnik składa deklarację VAT-7 (deklaracja miesięczna). Natomiast przy rozliczeniu kwartalnym termin ten upływa 25. dnia miesiąca następującego po zakończonym kwartale.

W przypadku gdy dzień złożenia deklaracji VAT przypada w sobotę, niedzielę lub święto, termin rozliczenia zostaje przesunięty na najbliższy dzień roboczy. Za każdy wykazany w deklaracji dzień zwłoki w płatności podatku VAT podatnik zostaje obciążony odsetkami. Obecnie stawka podstawowa odsetek wynosi 14,50% w stosunku rocznym (od 5 października 2023 r.).

Natomiast w przypadku, gdy kwota podatku VAT naliczonego za dany okres rozliczeniowy przekracza kwotę podatku VAT należnego za ten okres, podatnik ma możliwość przeniesienia nadwyżki na kolejne okresy rozliczeniowe lub wystąpienia o jej zwrot – co do zasady na rachunek bankowy.

Warto zaznaczyć, że procedury i terminy związane z uzyskaniem zwrotu nadpłaconego podatku VAT różnią się w zależności od sytuacji podatnika i rodzaju działalności.

Forma zapłaty VAT

Wyliczony podatek VAT do zapłaty ze złożonej deklaracji podlega wpłacie do właściwego urzędu skarbowego. Zgodnie z podstawową zasadą w przypadku osób prawnych jest to urząd właściwy ze względu na miejsce siedziby. Dla osób fizycznych właściwym urzędem skarbowym w zakresie podatku od towarów i usług jest urząd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby.

Zobowiązanie (obejmujące w szczególności podatek VAT należny, ale też np. odsetki karne za zwłokę – jeśli takie są należne) należy wpłacić przelewem na indywidualny mikrorachunek przedsiębiorcy. Obowiązek zapłaty podatku VAT przelewem dotyczy przedsiębiorców, którzy prowadzą księgi rachunkowe oraz podatkową książkę przychodów i rozchodów. Za dzień dokonania zapłaty uważa się przy tym dzień obciążenia rachunku bankowego podatnika.

Należy jednak wskazać, że przepisy przewidują także możliwość zapłaty zobowiązania podatkowego w gotówce. Dotyczy to podatników, którzy mają status mikroprzedsiębiorców (zatrudniają mniej niż 10 pracowników, a ich obrót nie przekracza 2 mln euro netto).

Podatek VAT w Europie – jakie stawki funkcjonują w wybranych krajach?

Choć w Polsce obowiązuje podatek od towarów i usług, a w Unii Europejskiej podatek od wartości dodanej, to należy uznać, że są to te same podatki. Taka konstatacja ma ogromne znaczenie na gruncie nie tylko VAT, ale także CIT czy PIT. Zgodnie bowiem z interpretacjami urzędów skarbowych podatek od wartości dodanej zapłacony w innym kraju UE podlega odliczeniu, a to oznacza, że nie stanowi kosztu na gruncie PIT czy CIT (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 8 maja 2018 r. o sygn. akt II FSK 926/16).

W związku z rozwojem gospodarki globalnej dla przedsiębiorców coraz istotniejsze znaczenie mają różnice w systemach opodatkowania między krajami, w których prowadzą działalność gospodarczą. O ile podatek VAT charakteryzuje się wysokim stopniem harmonizacji, o tyle różnice w wysokościach stawek są w poszczególnych krajach dosyć istotne – najwyższą stawkę VAT mają obecnie Węgry, wynosi ona 27%. W Danii, Chorwacji i Szwecji stawka ta wynosi 25%. Najniższa stawka jest w Luksemburgu – 17%.

Jednocześnie są kraje, w których VAT nie został wprowadzony. Dla przykładu w USA VAT – w rozumieniu europejskim – nie występuje; zastępują go inne rodzaje wpływów budżetowych z tytułu podatków.

Podsumowanie

Podatek VAT jest istotnym elementem systemu podatkowego w Polsce, obejmuje różne stawki i ma swoje specyficzne zasady rozliczania. Wprowadzono go w Polsce w 1993 r., zastępując podatek obrotowy. VAT dotyczy praktycznie każdej transakcji i jest ważnym źródłem dochodu państwa. Podatek ten doliczany jest do wartości netto transakcji i obciąża zarówno sprzedawców, jak i nabywców, choć jego ostateczny ciężar co do zasady spoczywa na konsumentach.