Odpowiedzialność osobista za podatki: postępowanie karne skarbowe

Kto ponosi odpowiedzialność?

W przeciwieństwie do innych zakresów odpowiedzialności (wynikającej np. z Ordynacji podatkowej czy Kodeksu spółek handlowych) Kodeks karny skarbowy (dalej: KKS) przewiduje zasadę odpowiedzialności osobistej osób fizycznych. Oznacza to, że na podstawie przepisów karnych skarbowych co do zasady zawsze będzie odpowiadała dana osoba fizyczna (sprawca czynu zabronionego), a nie podmiot zbiorowy (przykładowo spółka), z zastrzeżeniem tzw. odpowiedzialności posiłkowej (art. 24 KKS).

Nie oznacza to, że w przypadku gdy podatnikiem jest spółka, nie należy rozważać odpowiedzialności za poprawność jej rozliczeń podatkowych na gruncie Kodeksu karnego skarbowego. Postanowienia zawarte w art. 9 § 3 KKS rozwiewają wszelkie wątpliwości, kto powinien ponosić odpowiedzialność karną skarbową za niewywiązywanie się z określonych obowiązków obarczających podmioty zbiorowe. 

Zgodnie z tym przepisem za przestępstwa i wykroczenia skarbowe popełnione w związku z funkcjonowaniem różnych podmiotów gospodarczych odpowiada osoba fizyczna, która zajmuje się ich sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi:

• z mocy przepisu prawa (np. członek zarządu spółki handlowej z mocy unormowań Kodeksu spółek handlowych), 
• na podstawie decyzji właściwego organu (np. ustanowiony przez sąd syndyk masy upadłościowej), 
• na podstawie umowy (np. z księgową – o pracę, zlecenia), 
• z uwagi na ich faktyczne wykonywanie (np. żona prowadząca z własnej inicjatywy rachunkowość firmy męża). 

Określając katalog osób odpowiedzialnych karnie skarbowo w dużych organizacjach, zwłaszcza w spółkach kapitałowych o rozbudowanej strukturze, najczęściej wymienia się nie tylko prezesa zarządu, lecz także wszystkich jego członków, prokurentów, pełnomocników, dyrektorów finansowych, księgowych oraz inne osoby z kadry menedżerskiej, jeśli zajmują się one sprawami gospodarczymi podmiotu zbiorowego. W zależności od wagi przewinienia czyn zabroniony może być kwalifikowany albo jako przestępstwo skarbowe (zagrożone karą grzywny wymierzaną w stawkach dziennych – w 2023 r. wyniesie ona do 33 494 400 zł, a po 1 lipca 2023 r. – 33 560 400 zł, karą ograniczenia wolności do lat dwóch lub karą pozbawienia wolności do lat pięciu), albo jako wykroczenie skarbowe (zagrożone karą grzywny określonej kwotowo – w 2023 r. wyniesie ona 69 800 zł, a od 1 lipca 2023 r. – 72 000 zł). 

Warto pamiętać, że co do zasady przestępstwa lub wykroczenia skarbowe można popełnić tylko umyślnie, a nieliczne wyjątki, w których czyn zabroniony może być popełniony nieumyślnie, określa ustawa. Oznacza to, że odpowiedzialność za czyny nieumyślne została przewidziana wyraźnie jedynie w odniesieniu do niektórych, i to nielicznych, wykroczeń skarbowych (art. 84 § 1, art. 96 § 1, art. 106ł § 1 oraz art. 111 § 1 KKS). Przykładowo art. 84 § 1 KKS uznaje za wykroczenie skarbowe niedopełnienie obowiązku nadzoru nad przestrzeganiem reguł obowiązujących w działalności danego przedsiębiorcy, w wyniku czego doszło do popełnienia określonego czynu zabronionego, i to również w sytuacji, gdy miało ono charakter nieumyślny. 

Co robić w razie wszczęcia postępowania karnego skarbowego?

Każda sprawa jest oczywiście indywidualna, a samo wszczęcie postępowania karnego skarbowego nie oznacza automatycznie wytypowania osoby podejrzanej. Postępowanie rozpoczyna się „w sprawie” (in rem), a dopiero na dalszym etapie może przejść do fazy „przeciwko osobie” (ad personam). Bez względu jednak na moment postępowania zarówno podmiot zbiorowy, jak i osoby mogące być pociągnięte do odpowiedzialności powinny szczegółowo przeanalizować stan rozliczeń podmiotu w zakresie postępowania karnego skarbowego i przy wsparciu doświadczonych, profesjonalnych pełnomocników zaplanować strategię i taktykę postępowania.