W przypadku fundacji wydaje się, że granica pomiędzy tym co prywatne, a tym co fundacji jeszcze bardziej się zaciera. W końcu fundator tworzy fundację po to, aby gromadziła mienie, zarządzała nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczenia na rzecz beneficjentów. Beneficjentów wskazuje fundator, a sam fundator może być beneficjentem. Fundator również wyposaża fundację w mienie. Dlatego naturalnie granice pomiędzy majątkami fundatora, a fundacji mogą się zacierać.
Warto tu podkreślić, że fundacja jest osobną prawną, odrębną od fundatora i jego majątku. Po ustanowieniu fundacji fundator traci de facto prawo do majątku fundacji, należy go traktować oddzielnie. Nie można również, poza ramami ustawowymi, swobodnie wnosić do fundacji majątku i następnie go przenosić z powrotem z fundacji do fundatora. Może to się zadziać jedynie w ramach wypłaty świadczenia (tu można określić to na szczęście dosyć elastycznie), jeżeli fundator jest również beneficjentem, albo w przypadku likwidacji fundacji. To zasadniczo odróżnia fundację od spółki, gdzie tak rygorystyczne reguły nie obowiązują
Fundusz założycielski
Jednym z elementów koniecznych do utworzenia fundacji rodzinnej jest wniesienie przez fundatora tzw. funduszu założycielskiego. W przypadku fundacji utworzonej w akcie założycielskim następuje ono przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych, natomiast w przypadku fundacji utworzonej w testamencie najpóźniej w terminie dwóch lat od dnia uzyskania wpisu do wyżej wspomnianego rejestru.
Minimalna wartość funduszu założycielskiego jest określona w statucie, jednak nie może być niższa niż 100 tys. złotych. Przepisy ustawy o fundacji rodzinnej nie precyzują jakiego rodzaju mienie może zostać wniesione na pokrycie funduszu założycielskiego, a zatem mogą to być na przykład środki pieniężne, ruchomości, nieruchomości, udziały i akcje w spółkach, a także prawa majątkowe pod warunkiem, że mają zbywalny charakter, dzieła sztuki, gospodarstwo rolne, złoto, itd.
Fundusz założycielski pełni w fundacji podobną rolę do kapitału zakładowego w spółkach. Zgodnie z zasadą nienaruszalności takiego funduszu (taka sama zasada obowiązuje w odniesieniu do kapitału zakładowego), fundacja rodzinna nie jest uprawniona do zwrotu fundatorowi mienia wniesionego na pokrycie funduszu założycielskiego ani w całości, ani w części. Wyjątkiem od tej zasady, określonym wprost w przepisach, jest sytuacja rozwiązania fundacji za życia fundatora, kiedy to fundator jest wyłącznie uprawniony do otrzymania wyżej wspomnianego mienia.
Fundator może zmieniać wysokość funduszu założycielskiego w trakcie trwania fundacji. Takiej zmiany nie można dokonać po śmierci fundatora.
I jeszcze jeden ważny przepis – w przypadku poniesienia przez fundację straty, która spowoduje, że wartość funduszu założycielskiego wyniesie mniej niż jego wartość ustanowiona w statucie, zysk w pierwszej kolejności przeznacza się na uzupełnienie funduszu założycielskiego.
Mienie fundacji
Majątkiem fundacji rodzinnej jest nie tylko mienie wniesione przez fundatora na pokrycie funduszu założycielskiego zgodnie z zasadami opisanymi powyżej, ale również nabyte w toku działania fundacji. Fundator może wnieść do fundacji mienie nie tylko na pokrycie funduszu założycielskiego, ale również już po utworzeniu fundacji, w ramach odrębnych czynności.
Obserwujemy, że wielu fundatorów robi tak w praktyce. Ustanawia stosunkowo niski fundusz założycielski, a następie wnosi znaczący majątek tytułem darowizny. Dlaczego tak się dzieje? Głównie aby uelastycznić działanie fundacji. Unikamy wtedy kontrowersji na gruncie przepisu, który zakazuje zwrotu fundatorowi mienia wniesionego na pokrycie funduszu założycielskiego. Najczęściej bowiem fundator jest również beneficjentem i tu pojawia się kontrowersja, jeszcze jednoznacznie nie rozstrzygnięta przez polskie prawo, czy fundator jako beneficjent może otrzymywać w takim wypadku wypłaty świadczeń, które obniżałyby wartość funduszu założycielskiego. Mogło by do togo dojść, gdyby cały majątek wniesiony do fundacji został wniesiony na fundusz założycielski. Wtedy, w braku innych kapitałów, fundacja nie mogłaby dokonywać takich świadczeń.
Sytuacja wyżej opisana mogłaby również być problematyczna w przypadku straty lub innego zmniejszenia wartości funduszu założycielskiego. Wtedy w pierwszej kolejności fundacja musiałaby uzupełniać ten fundusz, zamiast np. inwestować czy spełniać świadczenia.
Istotny jest również aspekt poufności. Mówimy tu bowiem o majątku prywatnym fundatora, które niekoniecznie chcemy ujawniać. Mienie wniesione na fundusz założycielski należy ujawnić, opisać w ramach aktu założycielskiego (podobnie jak to się dzieje w przypadku wniesienia aportem na kapitał zakładowy). Pozostałe mienie ujawniane jest tylko w spisie mienia, nad którym pieczę sprawuje zarząd. Do takiego spisu osoby postronne nie powinny mieć dostępu.
Należy również pamiętać, że fundacja rodzinna co do zasady nie powinna prowadzić działalności gospodarczej, a może ją prowadzić tylko w wąskim zakresie. Dlatego nie należy wnosić do fundacji majątku, który może wiązać się z prowadzeniem takiej działalności (np. całego przedsiębiorstwa).
To, czy fundator wniesie mienie na pokrycie funduszu założycielskiego czy nie, może mieć również konsekwencje na gruncie prawa spadkowego, o czym wspominamy poniżej.
Korzystanie z mienia fundacji
Przepisy prawne i podatkowe dotyczące fundacji rodzinnej nie zachęcają dzisiaj do wnoszenia do fundacji mienia, które może być wykorzystywane jedynie tylko do celów prywatnych fundatora czy beneficjentów. Naturalne może się wydawać, że fundator, posiadający liczną rodzinę, mógłby chcieć wnieść do fundacji np. dom letniskowy, z którego wszyscy korzystają i w którym np. odbywają się coroczne zjazdy rodzinne. Celem, przyświecającym fundatorowi, mogłoby być zachowanie takiego domu dla przyszłych pokoleń i ustanowienie zakazu zbywania go. Niestety, jeżeli z domu będą korzystać beneficjenci, może to zostać potraktowane jako świadczenie fundacji na rzecz takich beneficjentów i podlegać opodatkowaniu (jak każde świadczenie wypłacane przez fundację).
A zatem każde inne mienie fundatora, z którego dzisiaj swobodnie korzysta on czy jego rodzina, np. dzieła sztuki, auta, jachty, biblioteki, mieszkania, z uwagi na ryzyko opodatkowania świadczenia polegającego na korzystaniu z takich aktywów, nie powinny być wnoszone do fundacji rodzinnej (a przynajmniej należy dobrze oszacować ryzyko wniesienia i korzystania z takiego mienia).
Okiem ekspertów EY Law
Istotą działania fundacji rodzinnej jako podmiotu prawa jest wyposażenie jej w majątek, którym może odpowiednio zarządzać na potrzeby realizowania swoich statutowych celów, w szczególności gromadzenia mienia i dokonywania świadczeń na rzecz beneficjentów. Cechą charakterystyczną fundacji rodzinnej jest to, iż to sama fundacja jest właścicielem mienia do niej wniesionego, a jej beneficjenci są jedynie uprawnieni do odpowiednich świadczeń na zasadach określonych w statucie. Dotyczy to również fundatora, który może być beneficjentem (i na ogół tak dzieje się w praktyce). Dlatego fundatorzy powinni oprzeć się pokusie wnoszenia do fundacji mienia, które służy wyłącznie do zaspokajania prywatnych potrzeb fundatora czy najbliższych. Korzystanie z takiego mienia może być bowiem opodatkowane.
Warto zwrócić również uwagę na to, jakie mienie wnoszone jest do funduszu założycielskiego fundacji i w jakiej wysokości określany jest ten fundusz. Przy planowaniu sukcesji istotne jest również uwzględnienie praw i obowiązków fundacji jako spadkobiercy lub podmiotu zobowiązanego do zapłaty zachowku. W tym bowiem zakresie majątek fundacji i majątek fundatora mogą być traktowane tak, jakby to był ciągle jeden majątek, a nie dwa odrębne.
Odpowiedzialność fundacji rodzinnej za zobowiązania fundatora
W celu uniknięcia możliwości pokrzywdzenia wierzycieli fundatora poprzez wniesienie przez niego mienia na pokrycie funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej, ustawodawca wprowadził zasadę solidarnej odpowiedzialności fundacji rodzinnej za zobowiązania fundatora powstałe jeszcze przed ustanowieniem fundacji. Ma to uniemożliwić ukrywanie w fundacji majątku fundatora przed wierzycielami.
Warto zauważyć, że w odniesieniu do szczególnej kategorii zobowiązań, jakimi są obowiązki alimentacyjne fundatora, ustawodawca wprowadził bardziej rygorystyczne zapisy. Fundacja rodzinna odpowiada za nie solidarnie z fundatorem nawet jeśli powstały już po jej ustanowieniu. Odpowiedzialność za zobowiązania alimentacyjne ma charakter subsydiarny, a zatem w przypadku gdy egzekucja z majątku fundatora okaże się bezskuteczna wierzyciel może prowadzić egzekucję z majątku samej fundacji rodzinnej.
Co istotne, solidarna odpowiedzialność fundacji za wskazane wyżej zobowiązania została ograniczona do wartości mienia wniesionego przez fundatora do fundacji według stanu z chwili wniesienia i cen z chwili zaspokojenia wierzyciela.
Oprócz powyższych zasad, podobnie jak to jest w spółkach kapitałowych, fundator nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania utworzonej przez siebie fundacji rodzinnej. W konsekwencji jego ryzyko związane z jej utworzeniem ogranicza się do wartości mienia wniesionego do fundacji. Powyższa zasada w istocie pozwala na odseparowanie majątku fundatora od majątku fundacji i zabezpieczenie majątku rodziny oraz zaplanowanie sukcesji, co stanowi ratio legis ustawy o fundacji rodzinnej.
Fundacja a przepisy spadkowe
Ustawa o fundacji rodzinnej wprowadziła szereg zmian w przepisach spadkowych. Jest to temat na osobny artykuł, ale warto tutaj wspomnieć kilka kluczowych kwestii.
Po pierwsze, przy rozwiązaniu fundacji, gdy fundator już nie żyje, a brak jest osób wskazanych w statucie do otrzymania majątku, majątek przypada spadkobiercom fundatora.
Po drugie, istotne zmiany zaszły w sposobie obliczania zachowku. Świadczenia od fundacji do beneficjenta - uprawnionego do otrzymania zachowku - zalicza się na poczet jego zachowku. Uprawniony do zachowku może dochodzić zaspokojenia zachowku od fundacji. A przy obliczaniu zachowku do spadku dolicza się fundusz założycielski fundacji, chyba że została ona ustanowiona w testamencie albo została ustanowiona na 10 lat przed otwarciem spadku.
Na przykładzie powyższych przepisów dobrze widać, że kwestia majątku fundatora i fundacji rodzinnej nie zawsze jest traktowana odrębnie i mamy tu wiele zbiorów wspólnych.
Podsumowanie
Wprowadzenie fundacji rodzinnej do polskiego porządku prawnego pozwala przede wszystkim na zabezpieczenie majątku fundatora i jego rodziny poprzez realne odseparowanie majątku fundacji od majątku fundatora, bowiem fundator nie odpowiada swoim majątkiem za zobowiązania fundacji powstałe w toku jej funkcjonowania.
Artykuł ukazał się w Rzeczpospolitej w dniu 12 kwietnia 2024 r.
Jak EY może pomóc
Doradztwo prawne i podatkowe dla przedsiębiorców indywidualnych i firm rodzinnych
Oferujemy całościową obsługę firmom rodzinnym i indywidualnym przedsiębiorcom, by zapewnić im bezpieczne i skuteczne prowadzenie biznesu. Mając świadomość, że każda rodzina i firma jest inna, oferujemy indywidualne podejście oraz doradztwo prawne i podatkowe szyte na Twoją miarę!
Czytaj więcejLider
EY Polska, Kancelaria EY Law, Partner, Adwokat, Doradca restrukturyzacyjny
EY Polska, Doradztwo Podatkowe, Podatki Korporacyjne, Senior Manager
