Rola ofiar przy ugodach w sprawach przestępstw gospodarczych

W negocjowaniu ugód w przypadku przestępstw gospodarczych, gdzie wchodzą w grę ogromne pieniądze, ofiara bywa niekiedy pomijana. Zdarza się, że bogate kraje ściągają ogromne grzywny i zwrot nienależnych zysków podczas gdy ofiary pozostają niezauważone. W szczególnie złej sytuacji może znaleźć się ofiara, gdy ugoda jest zawierana poza granicami jej kraju.

Członkowie Międzynarodowej Akademii Prawników ds. Przestępstw Finansowych opracowali dokument roboczy omawiający sytuację ofiary w przypadku rozstrzygania spraw karnych bez wyroku skazującego. W dokumencie znalazły się opisy sytuacji w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Francji, Niemczech i Szwajcarii. [1]

Pozycja ofiary jest różna w zależności od systemu prawnego obowiązującego w danej jurysdykcji. W jednych ofiara może być stroną postępowania karnego, w innych w jej imieniu występuje prokuratura. Problemem jest też często identyfikacja ofiar, zwłaszcza w przypadku korupcji. Może się też zdarzyć, że w razie identyfikacji poszkodowanych w czasie, gdy negocjacje są już zaawansowane, ich dołączenie staje na drodze wypracowywanej ugody.

W Kanadzie w 90% przypadków sprawy karne rozstrzyga się przez przyznanie do winy. Przed przyznaniem strony negocjują również wysokość wymierzanego później wyroku. Na tym etapie ofiary mają ograniczoną możliwość udziału w procesie. Jednak w Kanadzie to sąd ostatecznie zatwierdza i egzekwuje umowę. Bierze przy tym pod uwagę wszelkie oświadczenia ofiary, wysokość przyznanego jej odszkodowania i inne świadczenia. Ma też możliwość wyznaczenia dopłaty dla poszkodowanego.

Francuscy prawodawcy skłaniają się w ostatnim czasie do rozwoju rozstrzygnięć negocjowanych w przypadku przestępstw finansowych. Inicjatywę w tym zakresie ma sędzia śledczy, prokurator i oskarżony. Zgoda ofiary na takie postepowanie nie jest wymagana. Zaprasza się ją do złożenia wniosków, jednak prokurator nie jest związany wysokością żądanego odszkodowania. Jednak ofiara musi ściśle uczestniczyć w procesie, a prokurator nie może wybrać drogi mogącej szkodzić interesom ofiary.

Niemieckie prawo przewiduje mediacje między sprawcą a ofiarą. Poszkodowany może być przesłuchany przez prokuratora, ale nie ma takiego obowiązku. Jeśli przestępstwo zostanie uznane za mało poważne, prokurator może podjąć decyzję o umorzeniu. Ofiara wówczas może złożyć skargę do przełożonego prokuratora, a jeśli ten poprze stanowisko prowadzącego może zażądać rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. Adwokat ofiary ma pełny dostęp do akt sprawy. Ponadto w Niemczech opłaca się dochodzenie swoich praw przed sądem cywilnym. Jest to proste i szybkie.

W Szwajcarii nie istnieje procedura negocjacji prokuratury z oskarżonym w sprawie kary. Jednak jest tam instytucja reparacji. Jest ona możliwa, jeśli sprawca zrekompensuje stratę poniesioną przez ofiarę albo przynajmniej dołoży wszelkich starań w tym kierunku. W takim przypadku sprawca nie zostaje osądzony. Szwajcarskie prawo przewiduje też tak zwaną skróconą procedurę polegającą na negocjacjach. Pierwotnie była wykorzystywana do spraw, gdzie nie było bezpośrednich ofiar, na przykład przy sprawach dotyczących przemytu. Jednak ostatnio jest używana w sprawach przeciwko firmom. Prawa ofiar są w niej bardzo ograniczone a na zgłoszenie roszczeń mają one zaledwie 10 dni od powiadomienia.

Prawo w Wielkiej Brytanii przewiduje różne formy zadośćuczynienia ofierze w przypadku ugody między oskarżycielem a oskarżonym. Ostatecznie sąd sprawdza, czy porozumienie jest sprawiedliwe i ofiara została odpowiednio potraktowana. Od 2006 roku funkcjonuje Kodeks ofiar mający zabezpieczać ich interesy w postępowaniu. Ustanowiono też wytyczne dzięki którym zagraniczne ofiary łapówkarstwa i przestępstw gospodarczych mogą skorzystać z postępowań odzyskiwania aktywów i nakazów odszkodowawczych wydanych w Anglii i Walii. Ocenia się, że prawa ofiar są w brytyjskim systemie solidnie chronione.

Prawa ofiar w USA systematycznie na przestrzeni lat są coraz szersze. Jednocześnie prawo w coraz większym stopniu zachęca firmy do pozaprocesowego szukania porozumienia z oskarżycielami. Ostatnie zachęcające do tego zmiany miały miejsce w 2023 roku. W tym samym roku Departament Sprawiedliwości (DOJ) zaktualizował Podręcznik Sprawiedliwości (Justice Manual) by nakazać prokuratorom uwzględnianie w większym stopniu praw ofiar. Ofiara może wpływać na rozstrzygniecie negocjacji, ale nie może blokować porozumienia. Rząd federalny jest zobowiązany zaofiarować ofierze różne usługi poczynając od doradczych przez medyczne do ochrony przed oskarżonym.

Autorzy raportu piszą w konkluzji, że rozwiązania pozaprocesowe w sprawach karnych zdobywają coraz większą popularność na świecie i są konieczne. Jednocześnie prawa ofiar muszą być w nich uwzględniane. Trzeba pogodzić te prawa z efektywnością rozwiązań pozaprocesowych by nie doprowadzić do blokowania zakończenia sprawy przez ofiarę.