Rewolucyjne zmiany w sankcjach gospodarczych 

To nie koniec zmian, ponieważ obecnie procedowana jest nowa ustawa o środkach ograniczających. Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy, nowe przepisy mają na celu stworzenie spójnych ram prawnych dla wdrażania sankcji Unii Europejskiej oraz środków wynikających z decyzji ONZ, a także umożliwienie stosowania krajowych restrykcji z uwagi na bezpieczeństwo narodowe i porządek publiczny. Regulacja porządkuje dotychczas rozproszone przepisy, określa kompetencje organów administracji i zasady ich współdziałania, a także wprowadza jednolite zasady odpowiedzialności za naruszenie zakazów i obowiązków wynikających ze środków ograniczających.

Nowa ustawa o środkach ograniczających

Projekt ustawy o środkach ograniczających stanowi implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1226 z dnia 24 kwietnia 2024 r. w sprawie określenia przestępstw związanych z naruszeniem unijnych środków ograniczających i sankcji za takie naruszenia. Głównym celem dyrektywy jest zobowiązanie państw członkowskich do wprowadzenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających środków karnych.

Projektowane przepisy wprowadzą nowy katalog przestępstw, w tym za obchodzenie sankcji. Ustawa o środkach ograniczających ma stanowić podstawę do tworzenia krajowych systemów sankcyjnych w odniesieniu do innych reżimów sankcyjnych – na wzór polskiej ustawy sankcyjnej.

Wprowadzenie dotkliwych kar dla spółek za naruszenie lub obchodzenie sankcji

Istotną nowością w projektowanej ustawie jest wprowadzenie odpowiedzialności za naruszenie lub obchodzenie sankcji do ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Projektowane przepisy istotnie zaostrzą kary, w szczególności poprzez zwiększenie kar finansowych dla spółek do 200.000.000 zł (obok obecnych 5.000.000 zł) lub 5% przychodu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok obrotowy, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Na gruncie nowych przepisów możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego będzie niezależna od skazania osoby fizycznej, która dopuściła się czynu zabronionego. Dotychczas było to możliwe jedynie po prawomocnym skazaniu sprawcy czynu (z wyjątkiem przestępstw przeciwko środowisku). Organy ścigania będą mogły rozpocząć postępowanie przeciwko spółce niezależnie od postępowań wobec osób fizycznych – sprawców – i bez konieczności oczekiwania na ich prawomocne skazanie.

Co istotne wprowadzenie do spółki odpowiednich procedur i systemu przeciwdziałania popełnianiu przestępstw sankcyjnych może wyłączać winę na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.

Ustawa o środkach ograniczających przewiduje zwiększenie odpowiedzialności karnej osób fizycznych do nawet 12 lat pozbawienia wolności.

Poszerzono także zakres odpowiedzialności administracyjnej poprzez wprowadzenie jej do wszystkich pozostałych reżimów sankcyjnych oraz wprowadzenie nowych przestępstw za naruszenie sankcji, w tym za ich obchodzenie. Osoba lub podmiot dopuszczający się obchodzenia sankcji będzie podlegać karze pieniężnej. Przypomnijmy, że w drodze decyzji administracyjnej organ państwowy może nałożyć karę pieniężną w wysokości do 20.000.000 zł. Projekt ustawy przewiduje również karę w postaci wykluczenia z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego.

Projektowane zmiany przewidują również poszerzenie zakresu sankcji gospodarczych. Ustawa o środkach ograniczających wprowadzi nie tylko zmiany w przepisach sankcyjnych dotyczących Rosji i Białorusi. Odpowiedzialność karna i administracyjna za naruszenie sankcji zostanie rozszerzona na wszystkie systemy sankcyjne UE i ONZ (dotyczące m.in. Afganistanu, Burundi, Demokratycznej Republiki Konga, Gwatemali, Gwinei, Gwinei Bissau, Haiti, Iraku, Iranu, Jemenu, Korei Północnej, Libanu, Libii, Mali, Mjanmy, Mołdawii, Nigru, Nikaragui, Republiki Środkowoafrykańskiej, Somalii, Sudanu, Sudanu Południowego, Syrii, Tunezji, Wenezueli, Zimbabwe).

Ustawa o środkach ograniczających wprowadza również zmiany do ustawy z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów poprzez uzupełnienie katalogu spraw podlegających zgłoszeniu o przestępstwa sankcyjne.

W nowym reżimie sankcyjnym kluczową rolę odegra Szef Krajowej Administracji Skarbowej, który będzie centralnym organem w zakresie kontroli i innych kwestii sankcyjnych. Podstawowymi obowiązkami KAS będzie prowadzenie krajowej listy sankcyjnej i wydawanie decyzji o wpisie na tę listę lub wykreśleniu z niej. Obecnie na polskiej liście sankcyjnej figuruje łącznie 428 osób i 95 podmiotów.

Projektowana ustawa zakłada powołanie działającego przy MSZ Zespołu ds. Środków Ograniczających, którego zadaniem będzie zapewnienie właściwej realizacji zobowiązań międzynarodowych wynikających z wdrażania środków ograniczających.

Wzmożona aktywność organów państwowych

Pierwszy rok obowiązywania polskiej ustawy sankcyjnej nie przyniósł znaczącej aktywności organów państwowych – Krajowa Administracja Skarbowa nie prowadziła analiz ani kontroli, a Najwyższa Izba Kontroli w najnowszym raporcie oceniła ten okres jako czas „bezczynności”. NIK zaobserwował natomiast wyraźny wzrost działań w 2024 r. Wszczęto wówczas kilkaset postępowań karnych i administracyjnych, a łączna wartość orzeczonych już kar administracyjnych przekroczyła ponad 26 mln zł. Co istotne, NIK wprost skrytykowała KAS za brak skutecznych procedur i kontroli w pierwszych dwóch latach (2022-2023), co może stać się impulsem do zwiększenia aktywności organów państwowych w zakresie sankcji.

W 2024 r. Krajowa Administracja Skarbowa znacząco zintensyfikowała działania w zakresie egzekwowania sankcji gospodarczych wobec Rosji i Białorusi. Wdrożono systemowe rozwiązania analityczne, które umożliwiły skuteczniejsze typowanie podmiotów naruszających przepisy sankcyjne. Od marca do września 2024 r. Szef KAS skierował 23 wnioski o wpis na krajową listę sankcyjną, z czego 14 zakończyło się decyzją Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o wpisie na listę.

Obecna aktywność KAS obejmuje nie tylko działania analityczne, ale również kontrole przestrzegania sankcji, weryfikację pochodzenia towarów oraz decyzje dotyczące zamrożonych środków finansowych. Wzrost intensywności działań tych organów oznacza, że przedsiębiorcy muszą liczyć się z większym ryzykiem wszczęcia postępowań, kontroli celno-skarbowych oraz potencjalnego pociągnięcia do odpowiedzialności administracyjnej bądź karnej w przypadku naruszenia obowiązujących regulacji.

Podsumowanie

Ustawa o środkach ograniczających istotnie rozszerzy zakres odpowiedzialności za sankcje i wysokość kar za ich nieprzestrzeganie. Wprowadzone zostaną też bardziej precyzyjne mechanizmy kontroli, raportowania i egzekwowania sankcji. W praktyce oznacza to konieczność wdrożenia lub aktualizacji wewnętrznych procedur sankcyjnych, w tym w zakresie weryfikacji kontrahentów, towarów i usług, a także łańcuchów dostaw. Konieczne będzie również monitorowanie zmian w krajowych i unijnych listach sankcyjnych.

Jednocześnie wdrożenie skutecznego systemu zarządzania ryzykiem sankcyjnym pozwoli ograniczyć ryzyko odpowiedzialności karnej i administracyjnej, uniknąć zamrożenia aktywów czy wykluczenia z zamówień publicznych.