Nowe zasady gospodarki cyrkularnej w Polsce i UE

Zapewnienie rozwoju gospodarki obiegu zamkniętego jest jednym z tych kluczowych czynników wzrostu UE, co oznacza, że w najbliższych latach Komisja Europejska będzie podejmowała wzmożone działania na rzecz rozwoju tego sektora. Cyrkularność produkcji jest istotna nie tylko dla wypełnienia celów klimatycznych UE, ale również dla poprawy konkurencyjności biznesu poprzez ograniczenie zależności od zewnętrznych źródeł dostaw. Prowadzi to do mierzalnych korzyści dla przedsiębiorstw i większej samowystarczalności europejskiej gospodarki.

Priorytety Clean Industrial Deal w obszarze GOZ

Unia Europejska dąży do wzmocnienia swojego strategicznego podejścia do pozyskiwania surowców oraz materiałów wtórnych, aby zminimalizować zależność od niepewnych producentów i zapobiec zakłóceniom w dostawach. Priorytetowe traktowanie obiegu zamkniętego w strategii dekarbonizacji umożliwi UE poprawę dostępu do niezbędnych materiałów, jednocześnie redukując zależności poprzez ponowne użycie, ponowną obróbkę oraz recykling. Przewiduje się, że europejski rynek regeneracji produktów wzrośnie z 31 miliardów EUR do 100 miliardów EUR do 2030 roku, co potencjalnie stworzy 500 000 nowych miejsc pracy.

Aby osiągnąć powyższe cele, w CID zaproponowano szereg inicjatyw, które staną się osią działań Komisji Europejskiej. Należą do nich plan prac dotyczący ekoprojektu, akt w sprawie gospodarki o obiegu zamkniętym, transregionalne centra gospodarki o obiegu zamkniętym, dialog na temat cyrkularności, a także zielony VAT.

Kluczowym krokiem będzie przyjęcie aktu w sprawie gospodarki o obiegu zamkniętym (ang. Circular Economy Act), które planowane jest na IV kwartał 2026 roku. To rozporządzenie ma na celu rozwiązanie problemów związanych z małą skalą obiegu zamkniętego oraz brakiem jednolitego rynku dla odpadów i materiałów wtórnych w UE. Umożliwi swobodny przepływ produktów cyrkularnych, poprawi jakość recyklingu oraz pobudzi popyt na materiały wtórne. Rozporządzenie ma zrewidować zasady dotyczące e-odpadów, ujednolicić kryteria zniesienia statusu odpadu oraz ustanowić obowiązkowe kryteria dotyczące zamówień publicznych zgodnych z zasadami obiegu zamkniętego, w celu pobudzenia popytu w UE. Komisja Europejska opublikowała już założenia projektu. Od 1 sierpnia do 6 listopada 2025 roku trwają konsultacje publiczne, w których warto wziąć udział, żeby zapewnić sobie wpływ na kształt przyszłych wymogów.

Międzyregionalne centra obiegu zamkniętego (ang. Trans-Regional Circularity Hubs) będą określać projekty strategiczne, łącząc propozycje grup państw członkowskich oraz przedstawicieli przemysłu. Ma to pozwolić na uwzględnienie perspektywy najistotniejszych interesariuszy oraz promocję inteligentnej specjalizacji i korzyści skali dla recyklingu. Komisja wesprze państwa członkowskie w projektowaniu nowych inicjatyw dotyczących zaawansowanych materiałów cyrkularnych. Przedsiębiorcy zyskają dostęp do nowych możliwości współpracy z innymi firmami oraz instytucjami, co może prowadzić do lepszego wykorzystania zasobów i zwiększenia efektywności operacyjnej. Centra mogą także ułatwić rozwój nowych modeli biznesowych opartych na gospodarce cyrkularnej.

Następnie, inicjatywa dotycząca zielonego VAT-u ma zostać uruchomiona do końca 2026 roku. Celem rewizji zasad VAT dotyczących towarów używanych jest zwiększenie atrakcyjności rynku wtórnego. Ma to zachęcić przedsiębiorców do inwestowania w recykling i ponowne wykorzystanie materiałów, co może prowadzić do obniżenia kosztów produkcji i zwiększenia rentowności. Ta inicjatywa ma przyczynić się do redukcji ilości odpadów i promować bardziej zrównoważone wzorce konsumpcji.

Komisja Europejska przewiduje również możliwość wdrożenia środków, które uczynią recykling w Unii bardziej atrakcyjnym niż eksport odpadów, między innymi przez rewizję opłat eksportowych. Może to skłonić przedsiębiorców do inwestowania w lokalne procesy recyklingowe, co z kolei może prowadzić do tworzenia nowych miejsc pracy i wspierania lokalnych gospodarek.

Głównym celem powyższych działań jest zwiększenie bezpieczeństwa zasobów, promowanie zrównoważonych praktyk i redukcja zależności poprzez solidne ramy gospodarki cyrkularnej.

Regulacje przyjęte na poziomie unijnym

Oprócz zmian strategicznych wynikających z CID, kluczowe znaczenie mają nowe regulacje dotyczące m.in. rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP). System ROP wprowadza zasadę, zgodnie z którą producenci są odpowiedzialni za produkty do momentu ich prawidłowego zagospodarowania i unieszkodliwienia. Oznacza to, że koszty zagospodarowania powstałych odpadów, które obciążają głównie mieszkańców i samorządy, mają zostać przeniesione na przedsiębiorców. Rozszerzona odpowiedzialność producenta w UE dotyczy różnych kategorii produktowych, w tym opakowań i odpadów opakowaniach, baterii i akumulatorów czy sprzętu elektrycznego i elektronicznego.

W odniesieniu do opakowań i odpadów opakowaniowych rozszerzona odpowiedzialność producenta została wprowadzona w Unii Europejskiej przez tzw. pakiet dyrektyw odpadowych z 2018 r., który znowelizował już obowiązujące w tym zakresie przepisy. Obejmowały one przede wszystkim dyrektywę 2008/98/WE o odpadach[2] oraz dyrektywę 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (ang. Packaging and Packaging Waste Directive, PPWD)[3].

Niestety wdrożenie nowego systemu nie zapewniło skutecznej realizacji celów unijnych w zakresie skali rozwoju gospodarki obiegu zamkniętego. Komisja Europejska uznała, że niezbędne jest stworzenie jednolitych przepisów, które usprawnią funkcjonowanie rynku wewnętrznego. W tym kontekście istotne jest przyjęcie rozporządzenia 2025/40 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych[4] (ang. Packaging and Packaging Waste Regulation, PPWR), które zastąpiło dotychczas obowiązującą dyrektywę 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych.

PPWR ustanawia wymogi obejmujące cały cykl życia opakowań dotyczące ich oddziaływania środowiskowego oraz etykietowania. Rozporządzenie rozszerza działania dotyczące rozszerzonej odpowiedzialności producenta (PPWR funkcjonuje jako lex specialis w stosunku do dyrektywy o odpadach) oraz ograniczanie zbędnych opakowań, ich ponowne użycie lub napełnianie. Wprowadza także wymogi dotyczące zbierania i przetwarzania, w tym recyklingu odpadów opakowaniowych.

Zmiany w prawie polskim

W ramach transformacji polskiej gospodarki na bardziej zrównoważoną oraz implementacji przepisów unijnych, Ministerstwo Klimatu i Środowiska przygotowało projekt ustawy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych[5]. Projekt ten, obecnie poddany opiniowaniu i konsultacjom społecznym, wprowadza istotne zmiany w systemie zarządzania opakowaniami i odpadami opakowaniowymi. Głównym celem ustawy jest dostosowanie krajowych przepisów do wymogów unijnego rozporządzenia w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (PPWR). Jest to kolejna próba wprowadzenia w Polsce systemu rozszerzonej odpowiedzialności producenta zgodnie z wymogami unijnymi.

Polska powinna była wdrożyć przepisy dotyczące ROP w ramach implementacji dyrektyw unijnych już wiele lat temu, jednak nadal nie udało się dojść do porozumienia. W konsekwencji nie implementowano jeszcze w całości systemu przyjętego w UE na podstawie pakietu odpadowego, podczas gdy obecnie należy dostosowywać się do PPWR[6]. Z tego powodu Polska była jednym z ostatnich krajów UE, które nie wdrożyły systemu ROP, na co termin minął 5 stycznia 2023 roku.

W innych krajach UE system ROP funkcjonuje już od kilku lat w różnej formie, zapewniając znacznie większe zaangażowanie finansowe producentów oraz efektywność systemu. Polska obecnie dostosowuje krajowe regulacje do wymogów ustalonych w najnowszym unijnym rozporządzeniu PPWR, co wymaga zarówno doprecyzowania prawa, jak i organizacji nowych mechanizmów egzekwujących ROP.

Choć rozporządzenia unijne obowiązują bezpośrednio w państwach członkowskich, w praktyce nie wszystkie szczegóły i mechanizmy ich realizacji mogą funkcjonować bez lokalnych regulacji wykonawczych. W przypadku Polski konieczne jest wprowadzenie krajowych przepisów, które precyzują zasady implementacji wymogów PPWR i umożliwiają skuteczne egzekwowanie rozszerzonej odpowiedzialności producenta.

Na czym polega zmiana?

Zgodnie z projektowaną obecnie ustawą o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, w ramach wdrożenia ROP wskazano obowiązek pokrywania przez producenta określonych kosztów gospodarowania opakowaniami oraz sposób realizacji tego obowiązku. Projekt wprowadza nową definicję producenta (zgodną w PPWR), która obejmie każdego wytwórcę, importera lub dystrybutora udostępniającego po raz pierwszy opakowania na terytorium UE, niezależnie od metody sprzedaży.

Pokrycie wskazanych powyżej kosztów będzie zapewnione poprzez zapłatę tzn. opłaty opakowaniowej. Wysokość opłaty opakowaniowej będzie kalkulowana na podstawie masy i rodzaju materiałów, z których wykonane są opakowania, przy uwzględnieniu preferencyjnych stawek dla opakowań m.in. nadających się do recyklingu lub wykonanych z materiałów pochodzących z recyklingu. Opakowania jednorazowego użytku oraz trudne do przetworzenia będą obciążone wyższą stawką. Nowy system zachęca producentów do stosowania rozwiązań sprzyjających ograniczeniu masy i ułatwiających recykling, zgodnie z zasadami ekoprojektowania.

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), jako Organizacja ROP Opakowań, będzie odpowiedzialny za zarządzanie systemem, w tym podpisywanie umów z gminami i innymi interesariuszami. Środki z opłat trafią do lokalnych samorządów jako rekompensaty za koszty selektywnej zbiórki, a także na finansowanie instalacji przetwarzania i recyklingu.

Wprowadzane zmiany będą następowały stopniowo. Już od 2026 r. gminy otrzymają wynagrodzenie za gotowość do selektywnej zbiórki odpadów, a od 2027 r. przewidziane są motywacje finansowe za skuteczne przekazywanie odpadów do recyklingu. Pełne wdrożenie systemu ROP planowane jest na 2028 r., kiedy to objęte nim zostaną również sortownie i recyklerzy.

Wpływ na przedsiębiorstwa

W obliczu dynamicznych zmian w regulacjach dotyczących gospodarki o obiegu zamkniętym, przedsiębiorstwa powinny szczególnie uważnie monitorować wszelkie nowelizacje prawne oraz inicjatywy w ramach Clean Industrial Deal. Zrozumienie tych zmian pozwoli na skuteczne dostosowanie strategii biznesowych do nowych wymogów, co może przynieść wymierne korzyści.

Inwestowanie w zrównoważone i cyrkularne metody produkcji staje się kluczowym elementem strategii konkurencyjności. Współpraca z innymi podmiotami, zarówno w ramach branży, jak i z instytucjami badawczymi, może prowadzić do rozwijania innowacyjnych rozwiązań w zakresie recyklingu i ponownego użycia materiałów, co w dłuższej perspektywie przyniesie korzyści zarówno ekonomiczne, jak i ekologiczne. Przedsiębiorcy mogą liczyć na różnego rodzaju dofinansowania i pomoc publiczną, jeśli zdecydują się na innowacyjne inwestycje w sektorze GOZ. W ten sposób przedsiębiorstwa mogą nie tylko dostosować się do zmieniającego się otoczenia, ale także stać się liderami w transformacji ku zrównoważonej gospodarce.

Transformacja nie obędzie się bez kosztów. Przedsiębiorstwa będą musiały zainwestować w nowe technologie i infrastrukturę, szkolenia pracowników, a także modele logistyczne, projektowe i produkcyjne. Liczne wymagania co do materiałów, projektowania produktów, a także zarządzania odpadami i recyklingu, mogą stanowić spore wyzwanie. Nowe obowiązki regulacyjne i standardy, do których przedsiębiorcy będą musieli się dostosować, wymuszą zmiany w całym łańcuchu dostaw. Uwzględniając nową dynamikę dla tematów GOZ na poziomie unijnym, warto zdefiniować i umiejętnie wykorzystać wiążące się z tym szanse rozwoju.