Pełna kontrola czy pełne zaufanie?

EY jest światowym ekspertem do spraw cyberbezpieczeństwa. Na co dzień doradzamy największym firmom w zakresie cyberzagrożeń, dzieląc się z klientami wiedzą i zdobytym globalnie doświadczeniem w chronieniu organizacji w wirtualnym świecie.

Zagadnienie cyberbepieczeństwa nie dotyczy jedynie dużych firm. Dotyka praktycznie każdego z nas, a jedną z grup najbardziej narażonych na cyberprzemoc są dzieci i młodzież.

Na zlecenie EY firma Kantar Polska przeprowadziła badanie reprezentatywnej grupy Polaków w wieku 10-17 lat. Okazało się, że jedna czwarta wszystkich respondentów natknęła się na negatywne treści w Internecie, a jedna trzecia młodzieży (14-17 lat) na treści niepożądane. Z badania wynika, że wiedza  młodych ludzi obejmująca podstawowe zasady bezpieczeństwa w Internecie wymaga natychmiastowego uzupełnienia.

Po pierwsze – edukacja o cyberzagrożeniach

Już dwa pokolenia – Z i Alfa – są grupą, dla której Internet to nie tylko narzędzie wykorzystywane do osiągania celów, ale po prostu codzienne życie. Zwłaszcza w przypadku generacji Alfa, czyli osób urodzonych po 2010 roku, o której mówi się, że jest natywnie cyfrowa. Świat nowoczesnych technologii dla młodych ludzi to naturalne środowisko rozwoju, wychowania i socjalizacji oraz cyfrowy plac zabaw.

W gwałtownie zmieniającej się, wirtualnej rzeczywistości cyberbezpieczeństwo staje się najważniejszym zagadnieniem nie tylko dla dużych korporacji, lecz także dla wszystkich użytkowników sieci. Wszyscy są narażeni na cyberataki, ale też wszystkich łączy troska o cyfrowy dobrostan dzieci. Obrona przed cyberzagrożeniami wymaga zrozumienia na czym polegają. Prezentowane materiały mają przede wszystkim pokazać niebezpieczeństwa, które czyhają na młodych ludzi w wirtualnym świecie oraz przedstawić rozwiązania i sposoby radzenia sobie z nimi. Funkcjonowanie dzieci w cyfrowym świecie zaczyna się bardzo wcześnie, a rodzice lub opiekunowie często pozostają w tyle za technologiczną rewolucją.

Przygotowaliśmy dla Państwa materiały edukacyjne, w których omawiamy najważniejsze kwestie związane z cyberzagrożeniami. Szczegółowo poruszamy zasady bezpieczeństwa dzieci w Internecie, a także urządzeń, zainstalowanych programów i aplikacji oraz danych. Tłumaczymy czym jest oraz na czym polega dobrostan cyfrowy dzieci i młodzieży, a także jak ograniczyć czas spędzany w sieci. Przedstawiamy objawy uzależnienia od Internetu. Radzimy, jakie zasady wprowadzić i czego uczyć dzieci, by były bezpieczne w wirtualnym świecie. Materiały edukacyjne są adresowane do rodziców i opiekunów dzieci i młodzieży, aby ułatwić im ochronę podopiecznych przed niebezpieczeństwami, które wynikają z nowoczesnych technologii oraz Internetu. Partnerem merytorycznym udostępnionych materiałów edukacyjnych jest Państwowy Insytut Badawczych NASK.

Cyberzagrożenia – jedno słowo, wiele znaczeń

Cyberprzestępcy korzystają z metod inżynierii społecznej, czyli manipulacji użytkownikami, by wyłudzić informacje, pieniądze lub skłonić do określonego działania. Do najczęstszych cyberataków omówionych w webcastach należą m.in.: scamy, phishingi czy malvertising.

Cyberzagrożenia to nie tylko cyberataki. To także nielegalne lub szkodliwe treści oraz cyberprzemoc. Pokazujemy sposoby walki z tym zjawiskiem i możliwe działania prawne. Poruszamy też problemy dotyczące dezinformacji, w tym m.in. tzw. deep fake.

Tłumaczymy, na czym powinna polegać kontrola rodzicielska. Rola rodziców i opiekunów w zapewnianiu dzieciom bezpieczeństwa w sieci jest kluczowa i to właśnie do nich adresowane są materiały edukacyjne.

Eksperci podkreślają, że rodzice muszą rozmawiać z dziećmi i młodzieżą o zaletach oraz wadach sieci. Oczywiście mogą skorzystać z takich rozwiązań jak ograniczenia w czasie spędzanym w cyfrowym świecie lub zastosować programy do kontroli rodzicielskiej, jednak dużo ważniejsza jest dyskusja, wspólne uczenie się i uświadamianie zagrożeń, które są nieodłącznym elementem korzystania z Internetu. Jak podkreślamy w udostępnionych materiałach – cyberprzestępcy stale wprowadzają nowe sposoby m.in. wyłudzania pieniędzy czy danych, dlatego tak ważne jest aktualizowanie wiedzy rodziców, którzy przekazują ją dzieciom. Zdajemy sobie sprawę, że trudno jest dotrzymać kroku cyberprzestępcom, ale ochrona dzieci przed niebezpieczeństwami jest najważniejszym zadaniem rodziców i opiekunów. Mamy nadzieję, że nasze materiały to ułatwią.

W materiałach znajdują się także dane adresowe oraz internetowe miejsc, w których można szukać pomocy w przypadku zagrożenia cyberbezpieczeństwa dzieci i młodzieży oraz zgłaszać przypadki nadużyć.  

Dwa pokolenia – Z oraz Alfa – to grupy dzieci i młodzieży, dla których Internet i nowoczesne technologie nie są tylko narzędziem pomocnym w osiąganiu celów. Są po prostu częścią ich życia. O generacji Alfa, czyli urodzonej po 2010 roku, mówi się, że jest pierwszą natywnie cyfrową. Świat nowoczesnych technologii jest więc dla młodych ludzi naturalnym środowiskiem rozwoju, wychowania i socjalizacji, a także cyfrowym placem zabaw.

Nie znaczy to jednak, że potrafią omijać zagrożenia wirtualnego świata. Z badania EY Polska wynika, że nie zawsze identyfikują niebezpieczne sytuacje, a rodzice zbyt mało uwagi przywiązują do cyberzagrożeń. 

EY przebadała reprezentatywną grupę Polek i Polaków w wieku 10-17 lat. Okazuje się, że w tym pokoleniu nie ma ani jednej osoby, która nie korzystałaby z Internetu dla rozrywki. Za to największa grupa badanych, bo aż 39%, spędza w dni powszednie od 2 do 4 godzin dziennie w sieci. 

Prawie jedna czwarta respondentów (23%) spędza przed ekranem aż 4 do 6 godzin. Młodsze dzieci (10-13 lat) najczęściej są aktywne od 2 do 4 godzin (44%). Młodzież natomiast (14-17 lat) jest obecna w sieci 4-6 godzin dziennie (29% badanych).

Jeszcze więcej czasu spędzają przed ekranami w weekendy. 29% deklaruje, że spędza od 4 do 6 godzin dziennie. Niespełna jedna piąta (19%) przeznacza na Internet od 6 do 8 godzin. Młodsi w weekendy spędzają mniej czasu przed ekranem: dwie do czterech godzin dziennie (32%), ale starsi więcej – od 6 do 8 godzin (23%), a nawet ponad 8 godzin dziennie (19%).

Aktywność w Internecie

Najwięcej czasu dzieci i młodzież poświęcają na rozmowy ze znajomymi oraz rodziną za pomocą komunikatorów czy czatów. Robi tak aż 58% ankietowanych, w tym przede wszystkim dziewczęta. Z komunikatorów korzysta 61% mających 10-13 lat i 69% nastolatek (14-17 lat).

Druga grupa aktywności dla 51% to gry online i tutaj przodują chłopcy (10-13 lat – 72% i 14-17 lat – 62%). Niemal połowa (46%) używa Internetu do słuchania muzyki, w tym 51% młodszych dziewcząt i 55% starszych. Media społecznościowe to rozrywka 43% respondentów. Także w tym przypadku dziewczęta korzystają z nich częściej (44% i 51% odpowiednio do grupy wiekowej).

Platformy streamingowe zajmują czas nieco ponad jednej czwartej (26%) badanych. Tylko 9% czyta różne artykuły, a 14% rozwija swoje hobby. W przypadku tych trzech czynności nie ma wyraźnych  różnic między dziewczętami a chłopcami.

Cyberzagrożenia

Pomimo wychowania w coraz bardziej cyfrowym świecie, dzieci i młodzież nie do końca zdają sobie sprawę z zagrożeń, które niosą ze sobą nowe technologie.

Większość cyberzagrożeń opiera się na inżynierii społecznej, czyli umiejętności manipulacji użytkownikami, by wyłudzić informacje, pieniądze lub skłonić do określonego działania – mówi Piotr Ciepiela, Partner EY, Globalny Lider Bezpieczeństwa Architektury i Nowoczesnych Technologii.

Do najczęstszych cyberzagrożeń należą:

1. Scamy, czyli wyłudzenia pieniędzy
2. Udawanie, że konieczne jest pilne działanie – w ten sposób cyberprzestępcy wykorzystują nieuwagę i naiwność użytkownika
3. Phishing polegający na tym, że użytkownik ma kliknąć w link, który tak naprawdę jest wirusem lub oprogramowaniem szpiegującym (śledzącym to, co użytkownik robi za pomocą smartfonu). Natomiast vishing to próba wyłudzenia informacji podczas rozmowy telefonicznej.
4. Malvertising – fałszywe reklamy darmowych aplikacji, które okazują się być wirusem
5. Gry sieciowe - pochodzące z nieznanych źródeł mogą być ukrytymi programami szpiegującymi lub miejscem, w którym ukrywają się cyberprzestępcy.

Badanie EY pokazuje, że prawie połowa respondentów (48%) rozmawiała w Internecie z osobami, których nie zna. Częściej robiły to dziewczęta w wieku 14-17 lat (62%). Aż jedna czwarta (24%) pobierała pliki z nieznanych źródeł, a z próbą oszustwa spotkało się 23% dzieci i młodzieży, w tym 37% starszych dziewcząt.

Osobną kwestią są szkodliwe i niebezpieczne treści.

Jedna czwarta respondentów (25%) badania EY w ciągu ostatniego miesiąca miała styczność z treściami w Internecie, które negatywnie wpłynęły na ich nastrój. Częściej dotyczy to młodzieży w wieku 14-17 lat. W tej grupie badanych prawie jedna trzecia (30%) spotkała się z niepożądanymi treściami. Podobnie jest w przypadku młodzieży z miast powyżej 100 tys. mieszkańców, bo aż 34% trafiło na takie treści w Internecie.

Internet to także źródło nierzetelnych informacji, które manipulują przekazem, przeinaczają treści czy wręcz tworzą fałszywe komunikaty. Zjawisko to jest potocznie nazywane „fake news”, a od dawna znane jako dezinformacja. Większość respondentów badania EY (76%) natrafiła na informacje, w których prawdziwość wątpiła. Takiego doświadczenia nie ma tylko 11% ankietowanych, a 13% nie potrafiło tego stwierdzić. Nad prawdziwością informacji częściej zastanawiali się nastolatkowie, bo aż 82%. W przypadku dzieci w wieku 10-13 lat taki problem miało 70%. Jednocześnie aż 69% badanych sprawdzało wiarygodność znalezionej informacji, ale tylko 7% robiło to za każdym razem, 57% czasami, a 5% tylko raz sprawdziło wiarygodność tego, co przeczytało w Internecie. 

Także w tym przypadku częściej informacje weryfikują starsze dzieci. Zawsze sprawdzało 10% nastolatków, a czasami 61%. Ponad jedna trzecia (36%) dzieci w wieku 10-13 lat nie weryfikowała treści znalezionych w sieci.  

Dobrą wiadomością jest to, że zdecydowana większość badanych przez EY osób poinformowałaby rodziców o niepokojących sytuacjach w sieci. Tylko jedno na dziesięcioro zgłosiłoby to administratorowi strony, a 9% policji. 5% nie wiedziałoby, co robić, a 2% nic by nie robiło.

Cyberbezpieczeństwo

Cyberbezpieczeństwo to zapewnienie ochrony oraz przeciwdziałanie zagrożeniom, które dotykają świat internetowy oraz funkcjonowanie w nim. Wszyscy są narażeni na cyberataki, wg danych Cybersecurity Ventures przytaczanych przez Światowe Forum Gospodarcze straty w 2021 roku wyniosły 6 bilionów, a w 2025 roku wyniosą ponad 10 bilionów. Oczywiście przede wszystkim dotyczą dużych firm, ale celem tzw. mikroataków są wszyscy, a przede wszystkim osoby mniej świadome zagrożeń, w tym dzieci.

Tymczasem mniej niż połowa respondentów badania EY (47%) zainstalowała program antywirusowy na smarfonach. Częściej chłopcy (53%) niż dziewczęta (41%), 23% nie zrobiła tego, a 30% po prostu nie wiedziało, czy taki program ma czy nie – w tej grupie było więcej dziewcząt (35%) niż chłopców (26%).

Wśród dzieci i młodzieży niska jest też świadomość konieczności częstej zmiany haseł. Regularnie robi to 35% w przypadku dostępu do konta bankowego, a 24% do e-maila.

Nieco częściej hasło do konta bankowego zmieniają chłopcy (38%) niż dziewczęta (31%). Widać też, że świadomość cyberbezpieczeństwa wzrasta z wiekiem, gdyż częściej o ochronę dostępu dba młodzież w wieku 14-17 lat (36%). Starsi respondenci regularniej zmieniają też hasło do e-maila (29%), w tym częściej mieszkańcy dużych miast (31%), w przeciwieństwie do młodszych ankietowanych (20%).

Warto jednak pamiętać, że ponad połowa wszystkich respondentów (53%) nie ma swojego konta bankowego i nie korzysta z konta rodziców, w tym 69% dzieci i 39% nastolatków. Ci, którzy mają konto (41%) to przede wszystkim nastolatkowie (60%) oraz mieszkańcy dużych miast (39%).   

Dobrze, że aż 39% badanych ma różne hasła do ważnych kont (np. bank, media społecznościowe czy platformy eCommerce). W tej grupie przeważają nastolatkowie z dużych miast. Taką praktykę stosuje 44% z nich, zaś wśród dzieci tylko 35%. Niestety jednocześnie mają jedno hasło do mniej ważnych stron internetowych. Ale 37% ma różne hasła do wszystkich kont/profili i tylko 18% posługuje się w Internecie tylko jednym hasłem.

Udostępnianie swoich danych osobowych to niebezpieczne zachowanie w sieci. Badanie EY pokazuje, że większość respondentów (86%) nie udostępniało nieznajomym swoich danych na portalach społecznościowych. Najczęściej przekazywali swoje imię i nazwisko (78%), rzadziej numer telefonu (34%), adres zamieszkania (24%) czy numer karty płatniczej (7%).

Rola rodziców w zapewnieniu bezpieczeństwa dzieci i młodzieży w Internecie

Eksperci podkreślają, że rodzice muszą rozmawiać z dziećmi i młodzieżą o zaletach i wadach sieci. Z badania EY wynika, że rodzice lub opiekunowie nie unikają tego tematu. 

Dzieci i młodzież częściej jednak przychodzą do rodziców, gdy coś się im w Internecie spodoba lub rozśmieszy (60%). 41% opowiada o grach. Dużo rzadsze są rozmowy o tym, co złego może badanych spotkać w sieci (prowadziło je z rodzicami 26%), co zrobić, gdy ktoś obraża ich samych (20%) lub znajomych (18%). Tylko 16% pyta rodziców czy może opublikować swoje zdjęcie.

Trudne tematy są chętniej podnoszone przez dziewczęta w wieku 10-13 lat (69%). I to one częściej niż rówieśnicy proszą o pomoc, gdy ktoś obraża je (26%) lub ich znajomych (25%). Dziewczęta z obu grup wiekowych zwracają się też do rodziców w sytuacjach, kiedy coś w Internecie je zaniepokoi lub przestraszy (10-13 lat 42%, 14-17 lat 47%). Za to o grach online rozmawiają chłopcy z obu grup wiekowych (56% i 45% odpowiednio). Najrzadziej o swojej aktywności w sieci z rodzicami rozmawiają nastoletni chłopcy.

Ponad połowa respondentów badania EY (60%) nie ma zainstalowanych programów kontroli rodzicielskiej. Tylko jedna czwarta (26%) ma na swoich urządzeniach takie programy, z czego 16% ma na smartfonie.

Najczęściej taki program mają dziewczęta w wieku 10-13 lat z dużych miast (22%). W przypadku nastolatków programu nie ma 70% dziewcząt i 68% chłopców.

Rodzice powinni ograniczać czas spędzany przez dzieci i młodzież przed ekranem. Z badania EY wynika, że ponad połowa respondentów (60%) deklaruje nałożone przez rodziców ograniczenia czasowe korzystania z Internetu. Częściej dotyczy to młodszych dziewcząt i chłopców (odpowiednio 70% i 73%). W przypadku młodzieży ograniczenia ma 40% dziewcząt i 55% chłopców. 

Podsumowując badanie EY można pokusić się o stwierdzenie, że nastolatkowie imponują internetową biegłością. Trzeba jednak pamiętać, że w dużym stopniu są podatni na zagrożenia czyhające w wirtualnym świecie. Wynika to przede wszystkim z coraz bardziej podstępnych mechanizmów hakerskich i zaawansowanych technologii.

O fake newsach słyszał już niemal każdy i mamy coraz lepsze sposoby, jak się przed nimi bronić. Ale już manipulacje wideo w formie deep fake’ów czy naśladowanie głosu są trudne do wykrycia.  – mówi Piotr Ciepiela. Wciąż duże zagrożenie stanowi phishing nakierowany na wyłudzenie danych osobowych czy haseł i loginów do kont bankowych. Młodzież jest szczególnie narażona na przechwytywanie kont ze względu na stosowanie zbyt słabych haseł, korzystania z tego samego hasła w wielu miejscach czy brak ustawionej podwójnej weryfikacji przy logowaniu.– dodaje.

O badaniu

Badanie na zlecenie EY wykonała firma Kantar Public w marcu 2023 roku w formie wywiadów internetowych wspomaganych komputerowo (CAWI). Wzięła w nim udział ogólnopolska, reprezentatywna próba 585 Polaków w wieku 10-17 lat.